NO NAGINAD ITI PANNAKAIPAAY TI HUSTISIA

[Nabulod ti ladawan a naaramat]

IDI Maikadua a Gubat ti Sangalubongan, rinibribu a Filipino ti nailista ti naganna a maikameng iti puersa ti armada ti Estados Unidos. Naggapu dagitoy iti sabalisabali a grupo a kas ti Philippine Scouts, Philippine Commonwealth Army ken dadduma pay a mabigbig a gerilia wenno rebulosionario a tignay. Naited kadagitoy a Filipino ti responsibilidad a makirupak kadagiti kabusor iti pannakikammayet ken pannakikaysana iti armada ti America.

Aldaw ken rabii nga awan sarday dagitoy a Filipino a nagbantay kadagiti puesto a destinoda tapno masalakniban ken malapdan ti aniaman a pannakaraut manipud iti kabusor. Adu a sakripisio ken panaganus. Iti laksid ti rigat a nalak-amda, kas da la bulsek a mangnamnama iti isisiray ti lawag manipud iti sipnget a nanglikmut kadakuada iti kabambantayan a naggiananda tapno maliklikan ti pannakakemmeg, nayadayoda pay kadagiti pamiliada. Ngem awan gasat dagiti dadduma, nakemmeg ken innala ida dagiti kabusor; nagbalinda a prisoners-of-war, naparparigat ken nasentensiaan iti dusa a patay. Isuda dagiti Filipino a nangirisgo iti biag ken daton a nagpaay para ti amin a Filipino ken iti nagan ti Estados Unidos.

Gapu ti napudno a serbisio a naaramidan dagiti Filipino, inkari ti gobierno ti Estados Unidos a maited kadakuada ti benepisio a kapada nga awaten dagiti sabsabali pay a pagilian a nagserbi iti armada ti America. Karaman ditoy a benepisio ti health care, pension money ken college money.

Nupay kasta, iti pannakaipasa ti paglintegan a maawagan iti Rescission Act of 1946, naikkat kadakuada ti naikari a kalintegan a mangawat ti benepisio. Ti nakas-ang pay, nairaman ti saan a pannakabigbig ti kalintegan dagiti nakakompleto iti kina-first enlistment a makipagili iti America. Ket gapu ti daytoy a paglintegan, maibilang wenno maikonsiderar a saan nga aktibo ti serbisio nga impaay dagiti Filipino ket nailibak wenno pinaglikudan ti EU ida- iti ababa a pannao, naibasura ti benepisio ken/wenno prebilehio a karbengan ken pannakabigbig a legal ti serbisio nga impaayda iti armada idi nakirupakda kadagiti kabusor iti Maikadua a Gubat ti Sangalubongan.

Iti nasapa a paset ti tawen 1980, timmaud dagiti tignay-protesta a nangkiddaw iti pannakaited ti naikari a benepisio kadagitoy a Fil Vets. Nagwaras no di pay napalawa ti suporta dagiti tattao kadagiti beterano- ti panangirupirda ti kalintegan dagiti Fil Vets a makipagili iti America ken pannakaipaay kadakuada ti "injury compensation and treatment" no mataming ti salun-atda kadagiti Veterans Affairs hospitals.

Ket nupay iti likudan ti panagintutuleng ti gobierno ti America kadagitoy iyar-arungaingda, saan a nagsarday ken nagtultuloy latta met ti tignay-protesta dagiti beterano ayatda la a mapatgan ti kiddawda. Adda met dagiti nakisimpatia- dagiti bukod a pamilia, gagayyem, makaam-ammo ken grupo a nangipaay iti pannuporta tapno luktan ti America ti lapayagna. Ken uray pay ti komunidad dagiti Filipino-Americans, nakikammayetda met iti tignay nga inyuswat dagiti beterano. Indawatda pay iti gobierno ti panangsirig ken pannakatingiting a naimbag ti nasao a dawat tapno maikkan konsiderasion ti pannakaited ti naan-anay a suporta iti Filipino Veterans Fairness Act- maysa a linteg a mangilunglungalong iti pannakaited ti karbengan a makipagili iti Estados Unidos dagiti Filipino a nakakompleto ti kina-enlistment iti armada.

Idi tawen 2009, immay ti dakkel a balligi kadagiti beterano idi pirmaan ni Presidente Barack Obama ti American Recovery and Reinvestment Act [ARRA]- a nakaipalaonan ti Filipino Veterans Equity Compensation ken mangibagbaga ti madagdagus a pannakaited ti pannuporta wenno ayuda kadagiti beterano a Filipino iti Maikadua a Gubat ti Sangalubongan. Agdagup iti $198 million equity compensation wenno maawat ti tunggal maysa ti bingayna nga one-time lump sum payment nga agdagup iti $15,000 kadagiti US Citizens ken $9,000 para kadagiti non-citizens.

Nupay ti laengen pannakaited ti makuna a "kompensasion" ti kurangna, naiget ken arisiten latta met a naimbag ni Uncle Sam dagiti pudno a nagserbi iti armada. Saanna latta met basta yawat a kasla mamaen ti nasao a gatad. Isu a nagtalinaed latta a nakiro ti estado dagitoy a Filipino veterans gapu iti multiple classification a listaan nga iggem a dokumento ti Department of Veterans Affairs [DVA].

No nakalista ti nagan ti maysa a beterano iti US Army ken nagserbi daytoy iti salinong ti Philippine Scouts, makuna a pudno ken kualipikado. Ngem sumango met iti adu a tubeng gapu ti makunkuna nga "structural ken bureaucratic barriers" wenno bangen/lapped iti pannakaited ti benepisio kadagiti beterano nga adda iti salinong ti Commonwealth Army ken gerilia wenno rebulosionario a tignay.

Kalpasan ti panagipilaan idi tawen 1946, naaramid ti maikadua a pannakabilang ti nagnagan dagiti beterano idi 1948. No maibasar iti agdama a pagrukodan ti pannakabigbig a nagserbi ti maysa a beterano idi Maikadua a Gubat ti Sangalubongan, masapul nga idatag ti beterano a karaman [isuna] ti naganna iti listaan ti 1948 ken ti discharge papers-da.

Idi Disiembre 29, 2011, nasurok a 24,000 a Filipino WWII veterans ti diskualipikado wenno nailibak ti kalinteganda a mangawat iti benepisio. Adda met agarup 4,000 a beterano ti agur-uray iti resulta ti panagapelada iti Board of Veterans' Appeal [BVA]. Ket kadagiti 66 a pagilian a kaaliado ti Estados Unidos iti Maikadua a Gubat ti Sangalubongan, dagiti laeng Filipino ti nailibak ti kalinteganda ken/wenno saan a naited iti umisu a benepisio a rumbeng nga awatenda.

Ket daytoy ti kinapudno, adut' maaramid ti kuarta- mapagtignayna amin a banag. Ngem makatulong kadi daytoy a mangkoreher wenno mangilinteg ti inhustisia ken diskriminasion a nalak-am ken nagpasaran dagiti ing-ingungotentayo a beterano? Saan. Nalabit, no saan a dagitoy a kalak-amanda ken sakripisio no kasano ti rigat iti kaadda ti gubat, nakaadalda ngata met wenno nakastrekda iti napimpintas a pagtrabahuan tapno masuportaran dagiti pamiliada. Nalabit, naited ngata met kadakuada ti pudpudno ken umisu a pannakataripato ti salun-at no kasapulan ken malapdan iti gradual a panagsalog ti salun-atda.

Gapu ta kaaduan kadagitoy a beterano ti agtawenen iti 80s ken 90s, mauraydanto pay ngata nga awaten ti kompleto ken umisu a benepisio no naginad met iti pannakaipaay ti hustisia kadakuada?

.

.

.

.

.

NO NAGINAD ITI PANNAKAIPAAY TI HUSTISIA

Di Nakapappapati, Ngem Pudno

Rudy Ram. Rumbaoa

Fil-Am Observer Article

wwwfilamobserverarticles.blogspot.com

MALAGIP TI PAKASARITAAN TI FIL-AMS MONTH ITA A BULAN TI OKTUBRE

[Nabulod ti ladawan a naaramat]

Apay a Filipino Americans?

AMERIKANO dagitoy a Filipino Americans a naggapu iti ili a nakayanakan.

Ti komunidad dagiti Filipino Americans wenno Fil-Ams iti ababa a pannao, ti maikadua a kadakkelan a bilang ti subgroup "Asean Americans" ken kadakkelan a bilang ti "Southeast Asean" American group. Kasta met a dagiti Filipino Americans ti kadakkelan a bilang ti grupo dagiti "Overseas Filipinos."

Iti datos manipud tawen 2007 agingga ti agdama, adda mapattapatta a nasurok nga uppat a milion wenno nasursurok pay, wenno 1.5%/nasursurok pay a populasion iti komunidad ti Filipino Americans iti Estados Unidos. Nasurok a kagudua iti komunidad ti naturalized wenno Amercian-born, idinto a dagiti nabatbati ket Filipino nationals wenno dual citizens nga agpada a makipagili iti Filipinas ken Estados Unidos.

Panangibanag

Naestablisar wenno nabangon ti umuna a Filipino settlement iti North America idi tawen 1763 iti St. Malo, Louisiana. Naibanag dagiti dadduma ti bayous of Louisiana a kadua wenno katipon ti Manila Village a kas kadakkelan a bilang iti Barataria Bay.

Nupay kasta, naaramid ti mass migration idi 1900's idi agkasapulan unay iti trabahador ti plantasion ti Hawaii ken kataltalonan ti California, naawis ti rinibribu a trabahador-- kaaduanna ti lallaki. Gapu ti pannakaisina ken napuersa ti segregasion [wenno nailasinda iti sabali a puli], dagitoy a migrante ti nangbangon ti umuna a "Little Manilas" iti maysa a lugar ti siudad.

Saan a kas kadagiti dadduma nga Asean Americans, kas ti Tsino ken Vietnamese, gagangay nga agduyos ken ibanagda ti makuna a kaugalian nga aramid, agbiag a normal iti komunidad, kaaduan kadakuada ti nagtaeng iti nangato a bilangna ti populasion iti komunidad.

Iti lugar a nangato ti bilangna a populasion dagiti Filipino, masansan a mangbukel wenno mangbangon dagiti Fil-Ams iti organisasion- ti gagemna, tapno agtalinaed ti panagsisinnakit dagiti Filipinos iti dayta lugar, kayatna a sawen, "maysa a pamilia," a daytoy ket kangrunaan nga maar-aramid iti kultura ni Filipino.

Urnosen dagitoy nagduduma nga organisasion dagiti pasken nangruna no maipanggep ti panagur-or ti pundo nga agserbi iti programa wenno aktibidad ti organisasion. Nupay kaaduan a pasken ket atendaran dagiti Filipino, dagitoy nga asosiasion ket paset laeng ti aginaldaw a panagbiag dagiti Fil-Ams. Kaaduan a pakasarakan dagitoy nga asosasion wenno organisasion ket iti estado ti California ti Mainland ken iti isla ti Hawaii.

Sumagmamano kadagitoy a komunidad ti Filipino ti nagbangon met wenno nagestablisar iti "Little Manilas," lugar a sibiko ken distrito dagiti negosiante para iti komunidad dagiti Filipino Americans.

Iti tawen 2008, maysa kadagiti uppat a Filipino Americans ti manggusto ti mapan iti Southern California tapno agnaed sadiay. Maipagarup nga addaan ti bilang dagitoy a Fil-Ams ti California iti nasurok maysa a milion. Ti Greater Los Angeles ti makuna a taeng ti kaaduan a Filipino Americans nga addaan iti bilang nga 370,000. Iti laengen Los Angeles County, agarup 262,000 ti bilang dagiti Filipino, kangrunaan a pakasarakan ti kasta a bilang ti single county iti Estados Unidos. Iti siudad ti Los Angeles, iti Westlake ti makuna a Historic Filipino town. Ti San Diego County ti maikadua a pakasarakan kadagiti Filipino, nganngani 200,000 ti bilangda. Ti San Diego County laeng iti metropolitan area ti US ti kadakkelan nga Asean American nationality a buklen dagiti Filipino. Adda maysa a paset ti California State Route 54 iti San Diego nga opisial a napanaganan ti "Filipino-American Highway," a kas pagdayaw iti Filipino-American Community.

Uray ti San Francisco, California, dakkel met ti bilang dagiti Filipino Americans iti komunidad, idinto a madlaw ken makita ti panagdakkel ti bilang ti populasion dagiti Filipino kadagitoy a lugar a kas ti Chicago, Houston, Las Vegas, Phoenix, Washington D.C ken Seattle. Iti intero nga estado ti Hawaii, adda populasion dagiti Filipino nga 275,00 wenno nasursurok pay.

Taeng ti agarup 215,000 a bilang dagiti Filipino ti New York. Nagbalinen a tradision iti tinawen a pannakaangay ti Philippine Independence Day Parade iti umuna a Domingo ti bulan ti Hunio, iti Madison Avenue. Okuparan ti nasao a pasken ti ngannngani 27 a nagkorosan iti kalsada ti siudad, karaman ti nasurok tallo nga oras a parada ken agmalmalem a street fair ken cultural performances.

Idi Hunio 2002, ni Presidente Gloria Macapagal-Arroyo ken sumagmamano a pannakabagi ni US President George W. Bush ti pormal a nanglukat para iti publiko ti kabangbangon a Filipino Community Center iti Waipahu, Hawaii. Daytoy a center ti kadakkelan a Filipino American institution iti Estados Unidos- ti gagemna, mapreserba ti pakasaritaan ti kultura ti Filipino Americans. Adda met ti Binhi at Ani Filipino Community Center ti Maui.

Ti Edukasion

Maibilang a nangato ti nagun-od dagiti Filipino Americans nga edukasion iti Estados Unidos. Iti kaudian a panagsangpet dagiti Filipino, isuda ti nangsupusop iti pagkurangan ti edukasion, healthcare ken information technology iti Estados Unidos.

Edukasion a nagun-od basar iti porsiento ti populasion 25 ken agpangato.

Bilang ti Nagturpos nga High School iti Filipinas nga adda iti Estados Unidos: 90.2% , ti Bachelor's Degree- 47.9%; ti Tsina- 80.8% ken 50.2%; ti Hapon-93.4% ken 43.7% ken ti pagilian a Korea-90.2% ken 50.8%. Ti total a populasion dagitoy iti Estados Unidos- 83.9% iti high schools graduates ken 27.0% iti Bachelor's degree.

Kaaduan dagiti Fil-Ams iti California ti nagturpos manipud iti kolehio no idasig kadagiti Asean Americans. Gapu ti napigsa nga impluensia ti sistema ti edukasion ti America iti Filipinas, dakkel ti bentahe dagiti immun-una a Filipino immigrants tapno makagun-od ti professional licensure iti Estados Unidos.

Iti panagadal nga insayangkat ti American Medical Association, dagiti nasanay a Filipino a mangngagas ti mangbukel iti sumaruno a kadakkelan a grupo ti foreign-trained physicians iti Estados Unidos [agarup 20,861 ti bilang wenno 8.7% ti amin a practicing international medical graduates iti US. Kannayonna, dagiti dentista a Fil-Ams a nagsanay iti Filipinas ti maibilang a maikadua met a kadakkelan a grupo ti foreign-trained dentists iti US.

Iti impablaak nga artikulo ti Journal of American Dental Association, adda 11% ti amin a foreign-trained dentists a lisensiado iti Estados Unidos a naggapu iti pagilian a Filipinas; ti pagilian nga India ti umuna iti ranggo nga addaan iti 25.8% iti amin a foreign-trained dentists. Iti biang ti salun-at ken sabsabali pay a trabaho ti health professionals kas iti nursing, physical therapy, radiologic technology ken maedical technology, sinerrek payen dagiti Fil-Ams ken Filipino immigrants daytoy a trabaho.

Agawat pay ti pageskuelaan ti Amerika kadagiti highly-calibrated a manursuro ken instruktor a Filipino.

Iti Imigrasion

Agtalinaed a dagiti Filipino ti maysa kadagiti kadakkelan a bilang ti grupo ti imigrasion a nagturong iti Estados Unidos nga addaan iti 80,000 a bilang tunggal tawen. Agarup 75% ti bilang dagiti maesponsoran wenno mapetisionan a kameng ti pamilia wenno kaasitgan a kabagian ti American citizens, idinto a dagiti sabsabali ket employment-oriented. Mayorya dagitoy a bilang a mapetisionan nga agturong iti California, sarunoen ti Hawaii, Illinois, New York, New Jersey, Washington, Floridam Louisiana, Texas, Colorado, Nevada, Alaska, Maryland ken Virginia.

Napadasan met dagiti Filipino ti nabayag a pannakaited kadakuada ti visa.

Adda pagannurotan ti United States Citizenship and Immigration Services [USCIS] nga agited iti visas kadagiti saan a makipagili a kameng ti pamilia ti maysa a US cititizens, katipon ti preperensia maibasar ti kaasideg ti mapetisionan iti agpetision. Mabayag met ti panaguray wenno pannakaugag ti nagan dagiti dadduma a non-citizen a kabagian ti US citizen ti naganda iti imigrasion.

Dual Citizenship

Kas resulta ti pannakaipasa ti Philippines Republic Act No. 9225, wenno maawagan pay ti "Citizenship Retention and Re-Aquisition Act of 2003," mabalin a pilien ti Filipino Americans ti dual citizenship iti agpada nga Estados Unidos ken Filipinas.

Ingunamgunam a kiniddaw dagiti Overseas workers ken ni dati a Presidente Gloria Macapagal-Arroyo daytoy a paglintegan tapno makipasetda nga agbotos iti aniaman nga eleksion ti Filipinas.

Idi tawen 2004, agarup 6,000 a tattao ti nagbalin a dual citizens iti Filipinas ken Estados Unidos. Naguyugoy daytoy nga akta ti adu a Fil-Ams tapno agpuonan iti Filipinas- gumatang ti lote, agbotos iti eleksion, agretiro ken makipartisipar iti panangitandudo ti bandera ti Filipinas.

Dagiti Selebrasion

Kaugalianen dagiti Fil-Ams a rambakan ti maysa a pasken wenno okasion kas ti buniag, panagkasangay, pamumpon, naisangsangayan nga aldaw wenno pakasar. Dagitoy a selebrasion ket buyogan ti dakkel a padaya a kas nagbalinen a tradition dagiti Filipino- adda dita ti nagduduma a potahe kas ti adobo, lumpia, pancit, lechon ken tinuno nga ikan.

Kadagiti Ilokano, saan a malipatan ti pinapaitan. Maidasar met ti mainum a San Miguel Beer, Ginebra San Miguel Gin, La Tondena Rum, Matador Brandy, Emperador Brandy, Lambanog, Tuba, Basi ken Arak ti basi.

Kaay-ayo ti Fil-Ams dagiti selebrasion nga adda pakainaiganna iti kulturatayo a Filipino. Maipabuya dagitoy iti porma ti fiesta, street affairs ken parada. Kaaduan a selebrasion ti marambakan iti bulan ti Mayo bayat ti Asean Pacific American Heritage Month, Flores De Mayo, Barrio Fiesta, kdpy.*

.

.

.

.

MALAGIP TI PAKASARITAAN TI FIL-AMS MONTH ITA A BULAN TI OKTUBRE

wwwfilamobserverarticles.blogspot.com 

Pannanglagip kadagiti malagip iti bulan ti Oktubre: Fil-Am History Month

[Nabulod ti ladawan a naaramat]

IDI 2008, impasa ti Hawaii State Legislature ti HB 3343 HD1, a mangdesignar wenno mangitudo ti bulan ti Oktubre a kas Filipino-American History Month. Nakapasa iti House of Representatives ken iti Senado ti singasing a paglintegan ket pinirmaan ti Gobernador tapno mamagbalin a naan-anay a linteg idi Abril 15, 2008. Ti nasao a linteg ket inyam-ammo ni Representative Joey Manahan [D29-Sand Island, Kalihi Kai, Kapalama] ken miembro ti Filipino Caucus. Ti Fil-Am History Month ket maramrambakanen iti Estados Unidos manipud pay idi 1988. Nupay kasta, ti Hawaii State Legislature ti immuna a governing body a nangbigbig ti bulan ti Oktubre a kas Fil-Am History Month.


Naramenan ti agdama a henerasion dagiti Filipino-Americans ti Hawaii iti nangato nga arapaap a nangsagrap ti benepisio a gapuanan dagiti nagtaudan a kaputotan wenno nagannak a nagkapkapudotan a nagtrabaho kadagiti plantasion ti kaunasan ken kapinyaan idi un-una. Ngem no saan a gapu kadagitoy maawagan iti "Sakadas" a nanglukat iti ruangan ti naranraniag a masakbayan kadagiti simmaruno a kaputotanda, asino ni Filipino iti Hawaii ita?

Iti panagtultuloy a panagsangpet dagiti ub-ubbing a henerasion, dagitoy ti mangbalbaliw ti ethnoculture ti America. Iti ingangato ti bilang ken ilalawa ti socio-economic ken opurtunidad ti edukasion ti mangted iti panagtalek ken kababalin a mangitandudo ti birtud ti namnama wenno napintas a pannirigan ti biag iti laksid dagiti karit ken pannubok kadagitoy baro a kameng ti sosiedad ti America. Saanen nga ibain ti kultura a nagappuan.


Pudno, nasagrap no di pay ket inawat dagiti ub-ubbing a henerasion a Fil-Ams ti nangatngato a klase ti edukasion, ad-adu a trabaho a pagserkan, ti kaadu nga ammoda no maipapan iti kompleksidad ti politika, panagtalek iti bukod a kinatao ken kabaelan, ken adda kadakuada ti tulbek a manglukat ken mangyuswat kadagiti kabaroanan nga idea a mayataday iti agdama a panawen. Kayatna a sawen, adun ti nagluposan no maikumpera iti nagsaadan dagidi nagkauna a Filipinos iti Hawaii, nasuroken a sangagasut a tawen ti napalabas. Ket agtultuloyto latta nga agsangpet dagiti ub-ubbing a henerasion tapno sapulenda ti naranraniag a masakbayanda kadagiti pilida a pagilian a papanan, ngem ti Estados Unidos ti primaria a destino ti kaaduan- ti maawagan iti "land of the freedom."

Dagiti kaduogan a paradigmo ti nangted iti dalan kadagiti kabaroanan a konsepto kas iti diversity wenno kinaadu/kinasabsabali, nagkaadu a klase ti kultura, padapada nga opurtunidad, panangawat iti aksion nga umiso, pannakairaman wenno inclusion ken kinapudno ti politika iti nagbalinen nga aginaldaw a lengguahe iti America ken ti pannakirelasion iti sosiedad.


Dagiti Filipino ti kaalistuan ken kadakkelan ti bilang nga ethnic minority iti Hawaii gapu ti agtultuloy a panagadu dagiti agsangpet manipud iti Filipinas. Adda pattapatta nga 3,500 wenno nasursurok pay a bilang dagiti imigrante, kaaduan kadakuada ti ub-ubbing ken agtutubo ti sumangpet iti tunggal tawen
Adda maipagarup nga 85 a porsiento dagiti Ilocano a mangbukel ti komunidad dagiti Filipino- ket ti natibo a pagsasao ti kangrunaan nga aramatenda, ti Ilokano. Adda met sumagmamano a bilang dagiti Bisayano [manipud iti Central Region], ken Tagalog. Ket agsao dagitoy iti bisaya ken tagalog. Sabali laeng dagiti taga-Pangasinan, La Union, Tarlac ken dadduma pay a kabangibang a probinsia nga adda metten iti Hawaii. No ar-arigen, kasla u-ong nga agtubo ken agadu ti puli ni Filipino.


Iti itutupuar ti middle class, adu met latta ti agtartrabaho iti working class. Iti panagadu ti management, propesional ken kaarngi a pagtrabahuan, adda maipagarup nga apagkalima dagiti agtutubo-nataengan ti nairakurak a naduktalan a maibilang iti daytoy a kategoria. Karaman ditoy a propesion dagiti doctor, nurses, therapists, abogado, inhinyero ken business executives. Buklen iti 41 a porsiento, no di pay nasursurok ti grupo iti benneg ti sales and administratives, idinto a dagiti hotel workers, housekeepers, polis ken sabsabali pay a sektor ti mangbukel iti 30 a porsiento.


Kadagupan dagiti propesional iti komunidad dagiti Filipino, maibilang a dagiti mangtartaripato iti salun-at ti kaaduan kadakuada. Sabali laeng ti sektor dagiti nanarses, medical technologists, ken medical aides wenno caregivers. Nairakurak nga adda maipagarup 95 a porsiento a Filipino ti kaaduan a home care owners wenno operators.


Adda met nasurok maysa a porsiento a Filipino teaching faculty iti University of Hawaii, Manoa. Immadu met ti bilang dagiti estudiante a Filipinos a nagparehistro/nagpalista nga agbasa iti nasao nga unibersidad. Ibagian ti dakdakkel a populasion dagiti Filipino iti benneg ti arte ken entertainment industry kas iti jazz, Hawaiian music, hula, hip-hop ken panagsala

Iti pannakamodernisasion ti Hawaii, napataud dagiti lider iti umuna a henerasion ti Filipino-Americans. Naggapu dagitoy iti immuna nga edukado a nagannak a Filipinos nga immay iti Hawaii. Nairamanda iti makunkuna a "1954 Democratic Revolution in Hawaii."


Nabotosan ni Peter Aduja, umuna a Filipino lider a nangibagi iti Lehislatura ti daan a teritorio ti Hawaii. Maysa nga abogado ni Aduja a simmangpet iti Hawaii manipud iti probinsia ti Ilocos Sur. Naulit ti pannakailayon ken pannakaipatugawna iti Kongreso kalpasan a nagbalin ti Hawaii nga estado ti America idi 1959.


Maysa pay nga abogado, ni Ben Menor, a simmangpet met iti Hawaii idi kabankannuaganna manipud iti probinsia ti Ilocos Norte, ti umuna a Filipino a nakagun-od iti pammigbig babaen iti pannakadutokna iti Justice of the Hawaii Supreme Court. Ni met laeng Menor ti immuna a Filipino a nabotosan iti State Senator manipud iti grupo dagiti umuna a henerasion ti Filipino.

Idi tawen 1994, nabotosan ni Benjamin Cayetano a kas Gobernador iti estado ti Hawaii. Isu ti kaunaan kadagiti ethnic group a nabotosan a gobernador idi panawenna. Ken isu ti maikadua nga Asian-American a nabotosan a gobernador iti estado ti America.

Idi 1998, nailayon manen a kas gobernador. Nagretiro iti serbisio kalpasan ti 28 a tawen a panagpapaayna a kas gobernador, Lt. Governor, state legislature ken housing commissioner. Ni Cayetano ket anak ti marigrigat a pamilia a taga-Pangasinan. Nupay adu dagiti karit ken pannubok a naglasatan ti biagna, naileppasna ti kurso a kina-abogasia iti Loyola University ken Bachelor of Arts iti UCLA.

Maysa kadagiti makapainteres a panunoten wenno lagipen mainaig iti political career ni Cayatano ket iti saanna a panangaramat ti kina-Filipino na idi nagkandidato. Malagip nga idi damona ti nangabak, nagpaidasig daytoy iti maysa a distrito ti Hawaii a kaaduan nga agnaed ditoy ket Japanese-Americans. Daytoy ti nangpaneknek a saan a makasupusop ti tulong ti maymaysa a kultural a grupo iti kondision ken no seknan iti panagkandidato. Kasapulan ketdi ti tulong ti dakdakkel pay a politikal ken kultural a grupo. Agpayso, makatulong ti bukod a puli, ngem importante met kas maysa a kandidato, masapul a denggen ti isingasing ken/wenno iyarungaing ti sabali a puli/kultura, networking wenno grupo dagiti kunektado a tattao ken serbisio, ken ti pannakabangon ti nalawlawa nga interethnic alliances tapno agballigi iti politika.

Iti lokal a politika ti Hawaii, naimaldit met ti nagan dagiti lider ti Filipino-Americans. Kas ken ni Eduardo Malapit, isu ti kaunaan a mayor iti county ti Estados Unidos idi nabotosan a kas Mayor ti Kauai idi 1974.

Ni Lorraine Rodero-Inouye, kaunaan a babai a Chief Executive iti county ti Estados Unidos idi nabotosan a kas mayor ti Big Island idi 1990. Nabotosan pay kas State Senator. Naggapu ti pamilia ni Rodero-Inouye iti maysa kadagiti immuna a 15 a sakada a simmangpet iti Hawaii idi 1906.

Sabali pay a maipannakkel a patanor ni Ilocano isu ni Artemio C. Baxa. Nayanak ken dimmakkel iti Barrio Teppang, Bacarra, Ilocos Norte, ken immay iti Hawaii idi 1967. Ni Baxa ti kaunaan a naturalized American a naggapu iti Filipino a puli/ramut a nadutokan a hues iti 2nd Circuit Court. Gapu iti daytoy, nairaman met a naimaldit ti naganna iti pakasaritaan dagiti Filipino iti Hawaii.

Nagserbi ni Baxa a presidente iti Maui County Bar Association, iti Per Diem Court, ken iti Department of Prosecuting Attorney. Idi tawen 1998, nairaman ti nagan ni Baxa iti listaan dagiti innem a kandidato babaen ti Judicial Selection Commission para iti nominasion ti 2nd Circuit Court Judge. Inaprobaran ti Senado ti nominasion ni Baxa. Dagiti miembro ti Maui County Bar Association ken ti Hawaii State Bar Association [HSBA] ti nangted ken Baxa iti kangatoan a botos a naawat wenno nagun-od ti maysa a kandidato.

Aktibo ni Baxa iti komunidad dagiti Filipino. Naawatna ti "Gintong Pamana" Leadership/Achievement Award nga inted ti Filipino Chamber of Commerce, Maui. Sabali laeng ti "Progress Award in Law" a naawatna manipud iti United Filipino Council of Hawaii. Nagbalin a modelo iti pannakaiyimplimentar ti Maui County Immigrant Services Program ken ni Baxa met laeng ti immuna nga empleado a naawat iti daytoy a programa iti babaen ti administration ni dati a Mayor Cravalho.


Kuna ni Baxa a dua ti nagbalin nga importante iti biagna no apay a natun-oyan ti balligina iti agdama. Umuna, ni tatangna, a nangted kenkuana iti amin a masapul ken pinansial a pannuporta idi nagbasa daytoy idi adda pay la idiay Filipinas; ken ti kaingungotna a nangipaay kenkuana iti moral a suporta idi nagsubli daytoy a nagbasa idi adda iti Hawaii.

Ken saanto met a malipatan dagiti dadduma a Fil-Ams a nagserbi iti konseho ken dadduma pay a posision iti gobierno- naimaldit metten dagiti nagnaganda iti pakasaritaan ni Filipino iti Hawaii. Kasta met a karamanda a nangparimat pay ti imahe ni Filipino kadagiti sabsabali a puli wenno kultural a grupo a kapulpulapolda iti inaldaw a panagbiagda iti Hawaii.

Kas met la kadagiti kaaduan a historiador, insurat dagiti American social scientists a ti komunidad ti etniko, wenno mainaig iti maysa a grupo a kultural iti maysa a dakdakkel pay a politikal ken kultural a grupo ken ethnicity ket saan laeng a makuna a sibubukel wenno interemente a parte wenno paset ti maysa a naisangsangayan nga aspeto wenno karakteristiko a banag a nasurat iti sosial a sistema ti America ken ti pakasaritaanna.

Ket kas met la iti kaaduan a kultura ti komunidad iti Estados Unidos, saan laeng a maymaysa ti makuna a komunidad dagiti Filipino. Agdepende ketdi iti kaadu, pangal ti panagdur-as iti sosio-kultura, langa, wenno karakterismo ti sosial/institusion ti gimong kas iti impormal ken pormal, pannakirelasion iti pang-ekonomia a politika ti lokal, siudad, ken estado.

Ket wen, saantay' koma a lipatan a nasukog ken natagibi ti panagdur-as ti komunidad dagiti Filipino iti Hawaii gaput' pannakasapulda idi iti trabahador a nagtrabaho kadagiti plantasion ti kapinyaan ken kaunasan...nga isut' nanglukat iti naranraniag a masakbayantayo ita. Wen, isudat' pudpudno a pakasaritaan ni Filipino iti Hawaii.



KET NAIRAMANDA ITI PAKASARITAAN TI HAWAII
Rudy Ram. Rumbaoa
Di Nakapappapati, Ngem Pudno
Fil-Am Observer Article/October
wwwfilamobserverarticles.blogspot.com