Maria

[Nabulod ti ladawan a naaramat]

IYAPAL unay ni Maria, agnaed iti puseg ti maysa a siudad ti Ilocos, naasawaan ken agtawen iti 52, ti bagina iti asenso a panagbiagen ti kaamaanna nga adda iti ballasiw taaw. Manipud napan dimmanon idiay America dagiti dua a naud-udi a napetisionan a kakabsatna, kasla isu metten ti rugi ti pananglipat ti pamiliana kenkuana. 

Ni Maria ti inaunaan kadakuada a pito nga agkakabsat ken isu laengen ti saan a makapan idiay America. Narang-ayanen ti biag dagiti kakabsatna ken naalada metten dagiti bukodda a pamilia. Saan la a dayta, adda bukod a pagtaengan dagitoy iti America. Adda met ketdi sangkatipping a lote nga inted idi ti amana kenkuana a nagdissoan ita ti simple a balayda ken ni lakayna ken dagiti annakda.

Ket para ken Maria, imposible a maragpatna pay ti arapaapna a makapan met iti disso a napanan ti pamiliana. Siguro... iti tagainep laeng, ngem narigat pay.

Iti panangadal ni Maria ti nagpasaranna, dakkel ti pammatina nga isu ti gasatna ti saanna a panakabaddek ti sabali a daga. Ngem ad-adda ketdi a patiena a paset ti pannusa ti amana kenkuana daytoy a gasatna gapu ti rason a nagasawa a nasapa. Ngem saan a pilawen ni Maria ti nagbalin a gasatna iti sidong ti kaingungotna ita. Ipanpannakkel ni Maria ti asawana. Ta malaksid ti kinasaririt ni lakayna, nasingpet ken nagaget pay. Ammona nga ipateg ti tunggal ling-et a bunga ti pagbannoganna. Ammona nga ipaay ti pagsayaatan ti pamilia. Patneng nga ilocano ni lakayna a padana a taga-Ilocos.

Inayat ni Maria ni lakayna iti laksid a di kayat idi ti amana gapu ta ubing pay. Ngem saan a daydi pammilaw wenno panangbutbuteng ti amana ti sinurotna. Ti ketdi ididikta ti pusona. Ti pammateg ti lalaki a nangawat kenkuana bilang asawa ken ina dagiti annakda ti nagari iti kaungganna iti laksid ti adu idi nga umsi ken agkakadakes a balikas a naisawang ti amana kenkuana-- dina impangag dagitoy. Mamati ketdi a maluksaw laeng ni tatangna gapu ta nagasawa a nasapa, ngem saan nga agnanayon a pataraken ni Maria iti amana. Patien pay ni Maria nga ay-ayaten ken ipatpateg met ni tatangna a kas kadagiti dadduma a kakabsatna. Nagsukir ken naglabsing iti paglintegan ti amana-- ket dayta ti pudno ken nalawag nga ammo ni Maria a nakabasolanna.

Iti estado ti biagda Maria, umanayen para kenkuana ken ti pamiliana ti sangkaapuyan-sangkasakmolan. Ti nasken, natalged iti sidong ni lakayna ta maysa daytoy nga arkitekto ken agtartrabaho idiay Saudi Arabia. Sa maysa pay, maysan a doktor ti inauna nga anakna a lalaki. Web ken advertisement designer met ti sumaruno ken empleado ti maysa a nalatak a kompania iti Manila. Agal-ala manen iti kurso a kinadoktor ti maikatlo ken agturpos metten iti high school ti maikapat.

Ngem adda dagiti gundaway a kayat ni Maria ti agsaludsod iti amana. Wen, ta nasakit unay ti nakemna ti saan a pannakapanunot ti amana nga impila ti petition papers-na idinto a nagadu ti natatengan pay ngem isu nga am-ammo ken gagayyemna ti pinetisionan dagiti pampamiliada iti nakauray ken nakapanen idiay America. Pudno a di ilibak ni Maria ti ilemna kadagiti kakabsatna nangruna iti namulagatanna nga ama ta kasano aya ngamin ket sangkasaludsod dagiti gagayyemna no kaano met a mapan idiay America. Pamrayanna laengen piman nga isungbat kadakuada iti: "Mabayag pay." Ngem iti panunotna, yik-ikkis ti kaungganna ti panagrebelde gapu ti saan a patas a panangtrato kenkuana ti amana no idasigna ti bagina kadagiti kakabsatna. Dayta ti nalawag a pammati ni Maria iti agdama a kasasaadna.

Nabayagen a napuros dagiti bulong ti kalendario ngem agpapan ita, dina ammo ti pudno a makagapu ti saanna a pannakapanan idiay America. Di man la napanunot wenno inyalikaka ti amana ti pagsayaatan dagiti appokona. Ta para ken ni Maria, uray saannan a maramanan ti mapan idiay ballasiw taaw. Ti nasken, ipatas koma met ni tatangna ti dungngona kadagiti annakna a kas iti tratona kadagiti dadduma nga appokona.

Iti nagteng dagitoy nga am-ammo ken gagayyemna, kasla ad-adda met a mailansa ni Maria iti nagtakderanna gapu ti naipakumit kenkuana a responsibilidad. Kasla dina mayaddang dagiti sakana nga umadayo. Kayatna man a ruk-atan ti bagina kadagitoy a tubeng, saanna met a maaramid. Ket bilang inauna nga anak, insapata ni Maria a dinanto baybay-an ti naipakumit a responsibilidadna-- iti kaingungotna, iti annakna, ti family house, ti sanikua ti pamilia, ken ni lelangna.

Ngem uray ania ti aramiden ni Maria tapno lipatenna daytoy a gasatna, agay-ayam latta dagiti saludsod iti panunotna. Marikna daytoy a kasla adda durog a mangiduron kenkuana tapno takuatenna ti pudno nga akemna iti pamilia. Kasano ngamin a di umapal ket uray koma la idiaya ni tatangna nga ag-tourist tapno makainana met. Saan a pulos a napanunot ti pamiliana daytoy malaksid ti maysa a kabsatna a lalaki a kanayon a mangsubsubaybay ti kasasaad ni Maria ken dagiti kaannakanna. Ket ti punto a di maawatan ni Maria, tunggal adda agsaludsod a gayyem ni tatangna no apay a dina pinadas a pinetisionan daytoy: "Awan. Managsaksakit ngamin," dayta ti kanayon a sungbatna kadakuada. Para ken ni Maria, awan koma ti dakesna no pinadas met ti amana wenno dadduma a kameng ti pamiliana ti nangpetision kenkuana ta makaanus met a makauray no mano man a tawen ti urayenna. 

Idi narugian a napetisionan dagiti dua a nabatbati a kakabsatna a lallaki, nakaadu koma metten ni Maria iti tawen nga inuray no naipila ti petition papers-na. Ti aguray, adda banagenna. Ngem awan a pulos ti aksion ti amana. 

Ket no agmaymaysan ni Maria, sangkasaludsodna iti bagina: "Ania aya ti pudno nga akemko iti pamiliak?" di la ngarud maatipa ni Maria ti panagarimasa dagiti luana ket dungdung-awanna ti gasatna.

Idi nagsakit ti ina daytoy idi adda idiay America, nayawid iti Filipinas ta dina kabaelan ti agbaliwbaliw a klima sadiay. Nagan-anus ni Maria a nangtaripato iti dungdungngoenna nga ina. Inaramidna amin a pamuspusan tapno malag-anan ti kasasaad ti inana ken tapno awan ti pangbabalawan kenkuana ti pamiliana. Ken yantangay isu ti nabati iti Filipinas, aramidenna amin a makapasayaat iti salun-at ti inana. Dina kayat a gundawayan dagiti maipaw-it a kuarta nga agserbi iti ina daytoy uray agkapus ti gastuen ti pamiliana ta mabain. 

No maminsan, dina kayat ti tumawag iti America tapno agumbi iti kaasida. Ket dayta la ngarud ti dakkel a pagbabainanna kadagiti dadduma a kameng ti pamiliana ta awan man la a pulos ti maibadangna iti maigatang nga agas ti inada. Kapigsada nga aggastos ken ni lakayna kadagiti annakda, nangruna ti maikatlo nga anakna a mangal-ala iti kurso a kinadoktor. Ngem pagpiaanna, saan a magatadan ti kuarta ti adu a sakripisiona iti lola ken nanangna. Imbubosna amin a panawenna kadakuada-- ti pudno nga ayat ken pammategna.

Ngem saan a Dios ni Maria tapno adda milagro a mapasamak, wenno mailiklikna iti patay ti inana. Ti ketdi panangikararagna ken ni nanangna ti ad-adda a makatulong kenkuana. Di nagbayag, pimmusay met laeng daytoy ket nagawid ti sibubukel a kaamaanna. 

Idi addan ti sibubukel a pamiliana iti Filipinas, saan a naliklikan ni Maria dagiti pammabalaw. Patien ti pamilia nga adda met liway ni Maria. Narikna ni Maria a kasla naduyok ken napuris ti pusona kadagitoy a balikas a nangngegna. Nupay nasakit para ken ni Maria dagitoy a linak-amna, nagpakumbaba laeng ket inawatna a sipupuso a nagliway ta ana ngarud a saan a kasta ti pagbanaganna ket isu siguro ti akem ti nabati nga anak. Nagtalek ti pamiliana kenkuana.

Iti nabiit, naitaray manen iti ospital ngem pimmusay met laeng ti lola ni Maria. Nagawid manen ti sibubukel a kaamaanna iti Filipinas. 

Iti daytoy a gundaway, narikna ni Maria ti kasla kinagangannaet ti pamiliana kenkuana. Saan a kas kadagidi immun-una a panagawidda ti tratoda kenkuana ita. Arigna a babaonen ti akemna nangruna idi nakamansayagen ni lolana. Imbes koma nga iparikna ni tatangna ti pammategna kenkuana bilang inauna nga anakna, ngem saan ta uray adda sabali a makangngeg wenno makakita, pabainan ti amana iti sangngoanan dagiti sangailida. Ditoy ti nakariknaan a husto ni Maria ti kasla pannakapitpit ti barukongna. Kayatna a yikkis ti rurod ken sakit ti nakemna. Kayatna ti agsuko.

Idi naidulinen ti bangkay ni lolana, nakaanges ti nalukay ti kaaduan a kameng ti pamilia ni Maria. Nagkanya-kanyada metten. Adda immuna a nagsubli iti America, adda met sumagmamano kadakuada ti nabati. Ngem para ken ni Maria, saanna nga inin-intonaran dagitoy a tignayda. Nauman. Kayatna metten ti agmaymaysa. Kayatna a dennaan ti bukodna a pamilia... nga awan ti mangibilin kenkuana ti kayatna nga aramiden. Kayatna a bukkaan ti adun a nakapenpen a sakit ti nakemna iti barukongna. No mabalin, itanemna met dagitoy a sakit ti nakem iti daga tapno agrupsa a kas iti bagi ket in-inut a maungaw dagiti adu a lagip a nabati iti panunotna.

Wen, kayat man a gaw-aten wenno sukiten ni Maria dagiti bituen, imbabawinan. Ni kaano man, dinanto pulos magaw-at dagiti bituen a nakarimrimat ti lawagna iti tangatang. 

Ket ni Maria, dinan pagesman wenno aresgaran pay ti umadayo iti bukodna a daga...**



MARIA
Rudy Ram. Rumbaoa
Di Nakapapati, Ngem Pudno
Fil-Am Observer, April Issue

Literary Contributor, Page 4