Dagiti Awag ken Nagkauna a Petsa ti Baro a Tawen

Di Nakapapati, Ngem Pudno
Ni Rudy Ram. Rumbaoa

Literary Contributor, Fil-Am Observer

Opinion Section, Page 6


TI Enero 1 ti umuna nga aldaw ti tawen iti kalendario ti Gregorian. Adda 364 nga aldaw a nabati agingga iti ungto ti tawen [365 iti leap years].

Rambakan dagidi nagkauna a Greko ken Romano ti Baro a Tawen iti panawen ti lam-ek wenno makuna a "Winter Soltice." Nupay kasta, kaaduan iti nagkauna a kultura, karaman ti Phoenicians, Persians, ken Egyptians ti mangrambak ti Baro a Tawen iti nagbaetan ti kalgaw ken nabasa a panawen wenno "Autumn Equinox." Rinambakan dagidi nagkauna a Romano ti umuna a Baro a Tawen iti Enero 1 idi 153 B.C. [Before Christ wenno Sakbay ni Cristo].

Ti panagrambak iti Baro a Tawen ket isu ti kaduogan kadagiti amin a naisangsangayan nga aldaw. Mapapati nga immuna a naobserba idiay Babilonia, 4000 a tawenen ti napalabas. Kadagidi a tawen ti 2000 B.C., rambakan dagiti Babilonians ti panangrugi ti baro a tawen iti makuna ita a Marso 23, ngem iti bukodda a panagrambak, awan ti ebidensia nga addaanda iti naikur-it a kalendario.

Iti taraudi ti Marso, aktual a pili ti lohika a panangrugi ti baro a tawen. Dayta a tiempo ti rugi ti spring ken maimula dagiti baro a patubo iti daga. Iti sabali a bangir, ti Enero 1 ket awan ti makuna a dakkel iti kaipapananna iti astronomika wenno agrikultura. Nalawag ketdi daytoy nga arbitrarion.

Rambakan dagiti Babilonians ti Baro a Tawen iti sangapulo ket maysa nga aldaw. Iti tunggal aldaw, adda naisangrat a wagas wenno estilo iti panangrambak.

Nagtultuloy ti panagrambak dagiti Romano iti Baro a Tawen iti Marso 25, ngem nagtultuloy met a mabaliwbaliwan ti kalendarioda babaen kadagiti nagduduma nga emperador a nagturay kayatda lang a maaramid iti maymaysa a tiempo ti panakarambak ti Baro a Tawen.

Tapno agbalin a nakapapati ti kalendario, indeklara ti senado ti Romano idi 153 B.C., ti Enero 1 iti panangrugi ti Baro a Tawen. Ngem saan latta a nagsardeng iti panakabalbaliwna agingga ken ni Julius Ceasar, 46 B.C, idi maestablisar ti makuna a Julian Calendar. Manen, napasingkedan ti Enero 1 a kas Baro a Tawen.

Idi nagtengnga a tawen wenno Middle Ages iti babaen ti impluensia ti simbaan dagiti Kristianos, kaaduan a pagpagilian ti nangyakar ti rugi ti tawen iti maysa kadagiti maibilang a kangrunaan a pasken dagiti Kristianos-- ti Disiembre 25 [ti maipagarup a panakayanak ni Jesus], ti Marso 1, ti Marso 25 [ti Annunciation wenno ti Panangipakdaar ti Anghel ti Dios iti panagsikog ni Maria] wenno uray pay iti Paskua ti Panagungar [Paschal].

Iti paset ti akindaya a pagilian ti Yoropa [kaaduan kadagitoy ti mangsuporta iti Orthodox Church], mapapati a mairugi ti umuna a bilang ti tawen iti Setiembre 1 [idi 988].

Kaaduan met a paset iti akinlaud a pagilian ti Yoropa ti nangrugi a nangbaliw ti rugi ti tawen iti Enero 1 sakbay nga inadaptarda ti Gregorian Calendar. Kas pagarigan, ti pagilian a Scotland, binaliwanna ti rugi ti tawen iti Enero 1 idi 1752. Kalpasanna iti bulan ti Setiembre, nayam-ammo ti Gregorian Calendar iti sapasap a Britania ken iti teritorio nga iggemna. Daytoy a reporma ket nayimplimentar babaen iti Akta ti Kalendario [ti Baro nga Estilo] 1750.

Moderno a Panagrambak iti Baro a Tawen
Kaaduan a moderno a petsa iti panagrambak, pagannurotan ken grupo babaen iti langa a kaasping iti kombensional a kalendario ti akinlaud a pagilian. Adu dagiti dadakkel a siudad iti intero a lubong ti agrambak iti Baro a Tawen. Karaman iti selebrasion ti agpaputok wenno agpalibbaang ken agipabuya iti fireworks, ken sabsabali pay a banag a mangpadaeg iti pasken.

Aramaten ti kaaduan a pagpagilian ti Gregorian Calendar a kas opisial a kalendario. Daytoy kayatna a sawen a ti selebrasion iti Baro a Tawen ket nagbalin ken dimmakkel saanen a kas idi un-unana ti panakarambakna. Ibilang dagiti sabsabali a pagilian a "national holiday" wenno naisangsangayan nga aldaw ti Enero 1.

Kasano ti panagrambakda iti umuna nga aldaw ti tawen?
Ar-aramaten ti kaaduan a pagilian ti Enero 1 a kas umuna nga opisial nga aldaw ti tawen iti Gregorian Calendar. Walo kadagiti dose a kadakkelan a simbaan iti akindaya nga Orthodox ti nagadaptar iti napabaro ken nabaliwan a Julian Calendar. Dagitoy dagiti Bulgaria, Cyprus, Egypt, Greece, Poland, Romania, Syria ken Turkey. Rambakanda ti Enero 1 a kas Baro a Tawen.

Iti simbaan ti akindaya nga Orthodox, agtennag a sibilian nga aldaw ti Baro a Tawen iti Gregorian ti Enero 14 [Enero 1 iti Julian Calendar]. Kaaduan kadagitoy a pagpagilian a lugar ti Eastern Orthodox ti agrambak iti agpada a Gregorian ken Julian New Year holidays. Iti aldaw ti Gregorian, marambakan a kas aldaw a naisangsangayan pang-sibiko, idinto a nadadaan a petsa ti Julian ken inawaganda iti "Daan a Baro a Tawen," naisangsangayan met nga aldaw a para kadagiti relihioso.

Ti simbaan ti Orthodox iti Georgia, Jerulasem, Russia, Republic of Macedonia ken Serbia ti agpapada a mangar-aramat pay laeng iti Julian Calendar. Awagan ti pagilian a Vietnam ti Baro a Tawen iti "Tet Nguyen dan," a kaaduanna a rambakanda daytoy iti kapada ti aldaw ti Chinese New Year. Dagiti Tibetan awaganda ti Baro a Tawen iti "Losar" ken agtennag iti bulan ti Enero agingga iti Marso. Iti pagilian nga Iran, awaganda ti Baro a Tawen iti "Nowruz."

Ti "Rosh Hashanah," maibilang a naisangsangayan nga aldaw a panglagip iti pito nga aldaw a panakaparsua ti lubong, ken ti tinawen a panangpabaro ti Dios iti lubong. Dagitoy nga aldaw ket adda elemento iti pasken ken ti introspeksion. Mapapati a kanayon a kitaen ti Dios ti pagimbagan dagiti parsuana ken no ania ti agbalin a gasat ti amin a tao ken dadduma pay a nabiag iti lubong iti sumaruno a tawen.

Iti Coptic Orthodox Church, maawagan ti Baro a Tawen iti "Neyrouz," a maigeddan iti Setiembre 11 ti Gregorian Calendar iti nagbaetan ti tawen 1900 ken 2099, saan a mairaman ti tawen sakbay ti Gregorian leap years no agparang ti Neyrouz iti Setiembre 12. Nangrugi ti Coptic year 19723 idi Setiembre 2005.

Ti Ethiopian Orthodox New Year ket maawagan iti "Enkutatash," nga agtennag iti kapada a petsa ti Neyrouz; ti Ethiopian Calendar year 1999 ket maipagarup a nangrugi idi Setiembre 11, 2006.

Ti Islamic New Year ket agparang iti 1 "Muharram.' Gaputa naibasar ti kalendario dagiti Muslim iti 12 lunar months nga agdagup iti 354 nga aldaw-- ti Baro a Tawen dagiti Muslim ket agparang iti sangapulo ket maysa nga aldaw a nasapsapa iti tunggal tawen a mapapati nga adda koneksionna iti Gregorian calendar. Adda dua a Muslim New Years nga agtennag ti Gregorian iti tawen 2008.

Ti Liturhia a tawen dagiti Kristianos
Sipud pay 17th century, nangrugi ti umuna nga adbiento iti eklesiastika ti Romano Katoliko, ti Domingo nga asideg iti aldaw ni San Andres [Nobiembre 30]. Segun iti seremonia dagiti Latino iti simbaan Katoliko, mangrugi ti liturhia a tawen iti alas kuatro ti malem iti Sabado kalpasan ti maikapat a Domingo sakbay ti Disiembre 25. Kasta met a maipada iti liturhia a kalendario a sarunoen dagiti simbaan karaman ti Angelican ken Lutheran Churches.

Mangrugi ti liturgical calendar ti Eastern Orthodox Church iti Setiembre 1-- kalpasan a tinawen manipud iti panakarambak ti panakaipasngay ni Jesus iti panawen ti lam-ek [spring/Paskua], agingga iti ipapatay ken panagungarna [Pascha/Easter/Paskua ti Panagungar], iti Yuulina ken ti Assumption ni Maria sadi langit [Dormition of the Theotokos] iti panawen ti kalgaw.

Nagkauna a petsa ti Baro a Tawen dagiti Kristianos
Mangrugi ti tawen iti Marso 1 ti kaunaan a kalendario iti Romano, a makuna a yanninawna dagiti nagan ti sumagmamano a bulan a naipatarus iti balikas a Latino-- kas koma iti "Setiembre" [pito], "Oktubre" [walo], "Nobiembre" [siam] ken "Disiembre" [sangapulo]. Naaramat ti tawen iti petsa bayat ti Roman Republic ken Roman Empire iti konsular a tawen a nangrugi iti aldaw idi immuna a simrek ti konsul iti opinsina-- mapattapatta a Mayo 1 sakbay ti 222 B.C., Marso 15 manipud 222 B.C. agingga iti 154 B.C. Ngem nayakar daytoy a pasken iti Enero 1 idi 153 B.C.

Ti Chinese New Year
Tunggal tawen adda simbolo ti maysa iti dose nga ayup ken maysa kadagiti lima ti addaan iti elemento-- addaan iti kombinasion ti ayup ken elemento -wenno stems iti panagpuligos wenno panagwerretna iti tunggal 60 a tawen. Importante daytoy a kalendario para kadagiti Tsino.

Malaksid laeng iti sumagmamano a bilang dagiti tattao a makaibaga no kaano ti isasangbay ti Chinese New Year, kaaduan kadagiti Tsino iti agdama ti agtalek wenno agsadag iti tipikal a Chinese Calendar tapno maibaga dagitoy iti eksakto. Kayatna ngarud a sawen, saanka a mabalin nga agsarita iti maipapan ti Chinese New Year no saan nga umuna a madakamat ti Chinese Calendar.

Buklen wenno launen ti Chinese Calendar ti agpada a Gregorian ken lunar-solar systems, a kalpasanna, nabingay iti dose a bulan. Tunggal bulan nabingay iti treinta-- siam ket kagudua nga aldaw. Daytoy a dual a sistema ti kalendario ket yanninawna ti kinalaing dagiti Tsino.

Adda pay sabali a sistema dagiti Tsino nga inaramatda a pagilasin iti tunggal tawen-- ti "twelve-year cycle," naawagan ti tunggal tawen manipud iti nagan dagiti napili nga ayup a kas iti Rat, Ox, Tiger, Hare, Dragon, Snake, Horse, Sheep, Monkey, Rooster, Dog ken Boar. Dagiti tattao a nayanak iti partikular a tawen ti mamati a maipada ti personalidadda kadagiti nadakamat a nagan ti ayup.*
________________________________________