Ti Biag ken Kasasaad Dagiti Sakada iti Plantasion

[Nabulod laeng ti ladawan a naaramat]

TI mision ni Prudencio Remigio: Agimbestigar no kasano ken ania ti kondision dagiti Filipino sakada iti plantasion a pagtrabahuanda. Segun ti imbestigasion ni Remigio a nairakurak idi tawen 1919, kasta unay ti reklamo dagitoy a sakada. Kas koma ti saan nga umisu a tangdan wenno sueldo nga awatenda, saan a nasayaat a balay a pagyanan, abusado nga ar-aramiden ti plantation foreman wenno "luna," naistrikto dagiti pannaka-polis ti plantasion, ken ti pannakailangida iti sabali nga ethnic groups.

Narigat ti trabaho dagitoy a sakada iti plantasion ta kanayonda nga agmula, agsukay ti daga ken agbagkat iti unas. Sanay wenno naundor man dagiti ilokano iti rigat, dida met ngarud kakaayatan nga arigda ti tagabo ken kasla madusdusa iti trabaho. 

Idiay Ilocos, saanda a maibabad nga agtrabaho iti mabayag nga oras ken awan ti makaipawil ti aniaman a kayatda nga aramiden no mannarimaan ti trabaho. Saan a kas iti planstasion, adda pay pannaka-polis nga agsiim ti tignayda, wenno adda ti luna nga agmandar ti mabalinna a paaramid kadakuada uray aglabesen ti oras ti trabahoda. Adda latta pannaka-polis a kadua daytoy a luna. Gapu ti daytoy, kabalinan ti luna a waraen ti aniaman a plano a panagresistir wenno panagkitakit dagiti trabahador.

Inadaptar ti Hawaiian Sugar Plantation Association [HSPA] ti "divide-and-rule" policy no sadino nga agkatrabahuan dagiti saan nga agkapuli. Kayatna a sawen, maitipon ni Filipino iti grupo ti Hapon. Kasta met ti sabali, maitiponda iti grupo dagiti Filipino. 

Ngem ti pudno a gagem daytoy nga inadaptar ti HSPA ket tapno agtalinaed a nababa ti tangdan wenno sueldo dagitoy a mangmangged. Mamatika man wenno saan, maar-aramid pay la daytoy a pagannurotan/paglintegan iti agdama.

No inkaso nga adda maisayangkat a panagwelga, maaramat ti maysa nga ethnic group kontra iti sabali a grupo nga agpanggep nga agwelga. Tapno mawara ti welga. Ta no agtipon ti maymaysa a puli, narigrigat a mawara ta sangsangkamaysa dagitoy a mangirupir ti kalinteganda. Ngem no maitipon ti sabali a puli iti sabali a grupo, saanda nga agkikinnaawatan ket awan turongen ti panggepda no di ket aggibus ken mawara.

Matangdanan dagiti Caucasians wenno dagiti maibilang a skilled-workers ken adda iti supervisory positions ti dakdakkel a gatad.  Naurnos ti lugar a pakaibalayanda ken maited ti napintas a trabaho ken sueldo dagitoy. 

Idi,  matangdanan ti trabahador basar iti puli wenno ethinicity a nagappuanna. Ti kababaan a bayad a maawat ti trabahador a puraw ken plantation police ket sangagasut ken kuarenta a doliar iti kada bulan.

Iti sabali a bangir, maibabad dagiti Hapon ken Filipino iti kataltalonan nga agmalmalem. No dadduma, agtrabahoda iti sangapulo nga oras ti tunggal aldaw, innem nga aldaw iti linawas, beinte siete nga aldaw iti tunggal bulan iti awatenda a 90 cents a tangdan wenno sueldo ti inaldaw wenno duapulo a doliar iti kada bulan.

Iti panangadal ni Ronald Takaki ti kasasaad iti plantasion ti Hawaii, kunana a nagresistir dagiti trabahador kas sungbatda iti sobra unay ken saan a makatao nga ipapaaramid dagiti "boss" kadakuada. Agaramid dagitoy ti nagduduma a porma wenno wagas ti panagresistir ken panagsuppiat. Nagaramidda ti kinabayolente-- kas ti arson wenno igagara a puoran ti kaunasan, ken butbutngenda ti luna. Dagiti dadduma, saanda a sumrek iti trabaho, maigagara ketdi a natagunaya ti tignayda.

Napintas ketdi ti kooperasion dagitoy a trabahador ta agsisinnublatda a mangsiim ti luna no agturong daytoy iti lugar ti pagtrabahuan, idinto nga agsardeng met dagiti dadduma nga agtrabaho; adda agsigarilio wenno agiinnistoria. 

Kuna ni Takaki, gapu ta kaaduan kadagitoy a trabahador ti managbutbuteng, saan a nagbayag dayta a plano ken aramidda.

Panagwelga ti pamuspusan dagiti trabahador kas sungbat ti kinarigat ti trabahoda. 

Idi tawen 1909, nasaksian iti isla ti Oahu ti kadakkelan a welga nga insayangkat dagiti trabahador a Hapon nga agkiddaw ti nangatngato a sueldo. Nasikap ti administrasion ti plantasion ta inawis ken inaramatda ketdi dagiti Filipino tapno isuda ti mangituloy ti binakantean a trabaho dagiti Hapon. Saan a balligi ti panagwelga dagiti Hapon ket naggibus iti "discriminatory wage differential" basar no ania a puli ti naggapuan.

Daytoy ti rugi ti umuna a bansada ti panagsangpet dagiti Filipino iti Hawaii. Idi tawen 1920, dakdakkel ken organisado ti napasamak a welga iti Oahu. Iti daytoy a welga, nagtipon ti puersa dagiti trabahador ti Hapon ken Filipino a nagkiddaw ti nangatngato a sueldo ken pannakabaliw ti sistema ti panagited ti bonus.

Naggibus ti welga kalpasan iti innem a bulan a saan a nagtrabaho dagiti Hapon ken Filipino. Naikari ketdi kadakuada a maited ti nangatngato a sueldo, pannakawara ti wage differentials ken ti pannakabalbaliw ti bonus system.

Inkalintegan ni Takaki a dakkel ti nagun-od dagiti trabahador iti daytoy a welga--"ti blood unionism" iti nagbaetan dagiti Hapon ken Filipino.

Iti biang dagiti Filipino, nabangon ti organisasion dagiti Filipino babaen ti liderato da Pablo Manlapit ken Carl Damaso. 

Kuna ni Melinda Tria Kerkvliet, iti panagadalna ti kinatao ni Manlapit, nangrugi a limtuaw ti kina-lider ni Manlapit iti napasamak a welga idi 1920 ken 1924.

Iti welga ti 1920, mamati ni Manlapit nga agkaykaysa koma dagiti Hapon ken Filipino. Ngem kalpasan a nagngudo ti welga dua a bulan ti napalabas, pinadpadakes dagiti sugar planters ni Manlapit ken naakusaran pay daytoy nga agdawdawat ti kuarta tapno agsardeng ti welga dagiti trabahador. 

Idi tawen 1924, ad-adda a nagbalin a dakes ni Manlapit. Nagsubang iti welga dagiti polis ken welgista idiay Hanapepe, isla ti Kauai, a nagresultaan ti nakatayan ti duapulo a tattao.

Gapu ta ni Manlapit ti maipagarup a dadaulo ti panagwelga, tiniliw dagiti dadduma a sugar planters ni Manlapit sada impilaan iti nagduduma a kaso: kas ti pannakapaay a mangipaay iti umno a kasilias dagiti trabahador a nairaman a naikkat iti welga ken temporario a nagnaed iti Kalihi. Naipilaan iti kaso nga agpanggep nga agaramid ti dakes wenno conspiracy kalpasan a naduktalan nga isu ti nangirugi ken nangidaulo ti welga.

Nagulbod met ni Pantaleon Enayuda a nagsakit, naitaray iti ospital ken natay ti anakna gapu ken ni Manlapit. Ngem idi agangay, naduktalan a pinagawid dagiti staff ti ospital ti ubing kalpasan ti pannakatamingna.  

Ngem impilit ni Enayuda a basol ni Manlapit daytoy. Nagtestigo ni Enayuda kontra ken ni Manlapit. Nakombiktaran ni Manlapit ken 60 a sabsabali pay a Kaua'i strikers iti criminal conspiracy. Nabalud kalpasanna, naideportar ni Manlapit idiay California ket saanen a napalubosan a nagsubli iti Hawaii agingga idi 1932. Nagbayag ti welga iti walo a bulan a nakabusbosan ti HSPA iti minilion a doliar tapno agsardeng.

Sabali pay a nalatak a Filipino labor leader, ni Carl Damaso. Napan iti Hawaii idi agtawen laeng ti sangapulo ket pito idi kangitingitan ti makuna a naindaklan a ladingit wenno "Great Depression," tawen 1930. 

Idi 1934, nakikappeng ni Damaso iti welga dagiti Filipino iti Ola'a Sugar Plantation-- sabali pay ti naganna a Puna Sugar Company, ti Big Island. Agarup pitupulo a porsiento dagiti trabahador a Filipino ti nagprotesta gapu ti kunada a kinababa ti sueldo ken ti "employment discrimanation policy." 

Saan a nagballigi ti welga ket napabasol ni Damaso kas labor agitator ken nailista ti naganna kadagiti trabahador a "do not hire."

Immakar ni Damaso iti Maui ket nakastrek ti trabaho iti Wailuku Sugar Company. Ngem di nagbayag ti trabaho ta naikkat gapu iti maipagarup a panangbukelna iti unyon dagiti trabahador. Nagbalin a prominente a labor leader ni Damaso kalpasan ti Maikadua a Gubat iti Sangalubongan idi nakikameng iti International Longshoremen's and Warehousemen's Union wenno ILWU.


TI BIAG KEN KASASAAD DAGITI SAKADA ITI PLANTASION

Rudy Ram. Rumbaoa
Di Nakapappapati, Ngem Pudno,
Fil-Am Observer Article

wwwammuenpaydaytoysakada.blogspot.com