Ne, Nagatiddogen Dagitoy a Bunga't Marunggay!

Ni Rudy Ram. Rumbaoa

Di Nakappapapati, Ngem Pudno

Fil-Am Observer, September/October 2010 Issue

Page 4, Opinion Section

MAMATIKA, Gayyem, naggaatiddog dagitoy a bunga't marunggay a patanor ni Arnold! Daytoy siguron ti kaatiddogan a bunga't marunggay ti Maui...

"NAGIMAS man a sidaen ti bulong ken bunga't marunggay [marunggi kuna ti dadduma]," insanapsap ni Arnold. "Dengdengen wenno abrawen.Isagpaw ti tinolang manok iti bulong ti marunggay, wenno iti uggot ti karabasa. No saan, sagpawan iti natuno nga ikan wenno pasayang. Nagimas pay a masalad ti sabongna, wenno us-usoen ti bungana. Ket daytoy ti gapuna a paneknekan dagiti Filipinos, nangruna dagiti pada a nangisit ti sikona iti Hawaii a saan nga agkupas ken agbalbaliw ti kasisigud a langa ken kudilda. Ken ditoy met ti pakabigbigan dagiti Ilocano nga agnaeden iti ballasiw taaw a naayat nga agmula iti marunggay iti uneg wenno ruar ti solarda," intangsit ni Arnold.

Ti Kaatiddogan a Bunga't Marunggay ti Maui

Kadawyan laeng nga agbunga ti marunggay ken agatiddog iti nasurok a maysa a kadapan wenno piye. Ngem idi makitak dagitoy a bunga't marunggay a mula ni Arnold B. Madariaga, a tubo ti Sitio Cabacbacan, Baranggay 22 Bani, Ilocos Norte, ken agnaeden iti Kahului, Maui, Hawaii, makunak a naidumduma ken naisupadi nga agpayso no maidasig iti gagangay a bunga't marunggay. Iti imatangko, rinukod ni Arnold dagiti agbitbitayon a bunga't marunggayna--agatiddogda iti nasurok a dua agingga iti tallo ket kagudua a kadapan ti tunggal maysa. Agdua dapan siguro ti kaatiddog ti kabassitan a bungana.

Napnekak iti naimatangak. Saan la a dayta, narnuoyan iti kinaadu a bunga daytoy a marunggay. Kasla agpaspasindayag kadagiti makakita iti kinaatiddogda. Dinamagko no addan sabali a nakakita kadagitoy a bunga't marunggayna, awan kano pay ta inlimedna uray kadagiti makaam-ammo ken katrabahoanna.Ti pagsiddaawak unay, narapis ti kayo ti marunggay.

Imbinsabinsa ni Arnold a namuanganay ti amin idi insangpetna daytoy a barayti ti marunggay iti Maui iti arinunos ti bulan ti Oktubre iti tawen 2009 idi nagbakasion idiay Filipinas a kaduana ti sibubukel a pamiliana. "Awan ti mulak a kastoy a klase ti marunggay," inrugi ni Arnold, "no di ket impadawat ni Edgar Corpuz a kayongko ken agdama a konsehal iti ili ti Bacarra, Ilocos Norte." Segun iti kayong ni Arnold, impadigo ni Dr. Heraldo Layaoen, Vice President for Administration, Planning and External Linkages ti Mariano Marcos State University[MMSU], Siudad ti Batac, ti nagango a bukel ti marunggay kenkuana ta nasingedda nga agpagayam. Insangpet ni Dr. Layaoen dagiti nasao a bukel ti marunggay manipud iti pagilian nga India a nagatendaranna iti maysa a seminar workshop ken nakaawisanna nga agsarita.

Iti palawag ni Arnold, paggaayatna ti agmula kadagiti nadumaduma a klase ti natnateng uray idi adda pay laeng idiay Filipinas, ket maysa ditoyen ti marunggay. Gapu ta saanna pay idi napadasan iti nagmula ti kastoy a klasena a marunggay, naengganio iti pannakakitana kadagiti bukel. "Nagusisa ket naimbistir ti panunotko a dimmawat iti napagango a bukel. "Mariknak a kasla naidumduma daytoy a barayti," nagkatawa.

Iti kaaddana iti Filipinas, naplano idin ni Arnold nga ipa-Hawaii ti sanganayon a napagango a bukel ti marunggay. "Ngem nagamakak idi mautobko ta amangan no kuestionaran ken pagsaludsodandak ti US Custom no ania a klase a bunga't nateng apaman a maisangpetko iti Hawaii. Nagsiddukerak la ngarud idi maamirisko nga amangan no ipagarupto pay dagiti opisial ti kustom a maipawil daytoy a droga. Nagkarayam ti lamiis iti sibubukel a bagik. Naalak ti nagnerbios," panangipudno ni Arnold. Inkeddeng ngarud ni Arnold nga ibati ken imulana laengen dagiti bukel ti marunggay iti pagtaenganda iti Bacarra ta napianto la nga adda sangpetanna iti sumuno a panagbakasionna. Ngem gapu ta pagesmanna unay ken arapaapna nga isu ti umuna a maaddaan ti kastoy a klasena a marunggay iti Hawaii, impamuspusanna a maipa-Hawaii. Binungonna a nasayaat iti papel sana inselsel iti nagbabaetan dagiti pagan-anayna iti bitbitna a maleta.

Pagpiaanna, saan nga inigetan ti Custom ida. Nagsaludsodda laeng no ania dagiti imbiaheda nga impa-Hawaii. Mabalin a gapu iti paksuy ken kettang a langlangada a nagbiahe idi makita ida dagiti opisial ti Custom isu a didan inusisa dagiti dadduma pay a bagaheda. Sa maysa pay, na-estranded da iti Manila gapu iti pannakairanrana ni Bagyo Ondoy idi nagrubbuatda a nagpa-Hawaii. "Nakaangesak iti nalukay ken nabang-aranak iti napalalo idi makadanon ti pamiliak iti Maui," immisem ni Arnold.

Idi nakasangpetdan iti Maui, saanen a nagtaktak ni Arnold. Insaganana a dagus ti daga a pagbunubonanna kadagiti bukel ti marunggay.Napalabes ti makabulan idi adda ngata agarup dua dangan ti kadakkel ti rusing dagiti marunggay, immulan ni Arnold iti likud ti pagtaenganda a dumna iti alad. Immabot iti lima agingga iti innem a bulan sakbay a nagbunga.

Ket itay bulan ti Hunio itoy a tawen, nasdaaw laengen ni Arnold iti kinaidumduma daytoy a barayti ti marunggay. Agar-aruy-oy, narnuoyan iti kaadu ken kinaatiddog dagiti bunga't marunggay. Agtayag ti tunggal pinuon iti dua a katao, ken nasurok a duapulo ket lima ti bungana. Agdagsen ti maysa a bunga nga agatiddog iti tallo a piye a kalalainganna no magupedguped a dengdengen iti 190 agingga iti 200 a gramo. Mamati ni Arnold a nabungbunga ti marunggay no maysa la katao ti tayagna. Kasta unay ti ragsakna.

Napalabes ti sumagmano nga aldaw, saanen a nateppelan ni Arnold nga inestoria ken impasindayag kadagiti katrabahoanna iti kinaatiddog ti bunga't marunggayna. Saan a namati dagiti katrabahuanna ta ad-adda a patienda ti kadaywan a bunga't marunggay nga agatiddog laeng iti nasurok a maysa a kadapan.

"No saanmi a makita iti personal, saankam' a mamati," impetteng dagiti katrabahoanna. Gapuna a piniktiurna dagiti bunga't marunggay sana impakita kadakuada. Idi mapnek ken a saan nga agsalsalawasaw ni Arnold, maysan-maysa metten ti dumawat iti bukel wenno kayo ti marunggay. Saanna a pinatgan ida. Ngem pinanamnamana nga ikkananto met laeng ida. Ingunamgunam ngamin ni Arnold a saan pay nga ita ti umno a tiempo nga agipadawat iti bukel ken kayo ti marunggayna. Kalikagumanna ketdi nga isu ti umuna a pakabigbigan daytoy a klasena a marunggay iti Maui. Sa maysa pay, plano ni Arnold nga ipabuya wenno i-exhibit nga umuna dagiti atitiddog a bunga't marunggay iti umadani a County Fair ti Maui no bulan ti Oktubre itoy a tawen.