Baro a Tawen ken Kultura

Ni Rudy Ram. Rumbaoa
Di Nakapappapati Ngem Pudno, Fil-Am Observer January 2011 Issue
Columnist/Literary Contributor
Opinion Section, Page 5


TI Baro a Tawen ket maaramid wenno mapasamak no agrambak ti maysa a kultura iti maudi a paset ti maysa a tawen ken iti panangrugi ti sumaruno a tawen.

**[Ti kultura iturongna/itudona a kas aktibidad a tuladen ti tao. Ken maysa daytoy a "symbolic structures" a mangipaay iti naisangsangayan ken importante nga aktibidad.

Karaman iti kultura ti arte, pammati ken institusion iti populasion a maipasa iti tunggal henerasion nga aglabas. Maawagan pay ti kultura nga "isu ti dalan ti biag para iti intero a sosiodad."

Iti kultura karaman ditoy ti tignay, moda, lengguahe wenno pagsasao, relihion, ritual, ay-ayam ken ti ugali a pagtuladan/pagwadan a kas iti linteg ken ti kinadalus ti kababalin, ken ti sistema ti pammati a kas arte.]

Agrambak ti amin-amin a kultura iti Baro a Tawen maibasar iti rukod ti tunggal kalendario iti tawen.


Iti pagilian nga iturayan ti Gregorian Calendar, marambakan ti Baro a Tawen iti Enero 1, a daytoy a petsa ti maipagarup ken maibilang a kadakkelan a pasken para kadakuada.

Nagbalinen nga ugali wenno maulit-ulit nga aramiden, a mangrugi ti Roman Calendar Gardens iti umuna nga aldaw ti Marso. Nupay kasta, iti Enero ti gagangay a panagrambak ti konsul dagidi nagkakauna a Romano kalpasan a nagtugaw ken nagturayda iti gobierno [ti Roma].

Ngem binaliwan ni Julius Caesar, nagturay iti 47 a tawen a.C., ti sistema ken binukelna ti bukodna a kalendario a naipasurot iti naganna, ti Julian Calendar. Idi tiempo ni Marco Antonio, konsul iti 44 a.C., binaliwan ken pinadakkelna ti nadanonanna a klase ti kalendario. Kasta met ti inaramid ni Emperador Agustus Caesar idi 8 a.C., ken uray pay ni Papa Gregorio XIII idi tawen 1582-- nga isu ti maar-aramat a klase ti kalendario iti agdama. Mangrugi iti dayta a kalendario ti Enero 1. Adda ugali idi iti Gregorian Calendar a marambakan ti rugi ti tawen maipapan iti relihion kabayatan ti Middle Ages.

Iti panagwaras ti kultura iti akinlaud a pagilian iti sabsabali a paset ti lubong bayat ti 20th century, nagbalin a kaugalian ken uniberso ti petsa nga Enero 1, uray pay dagiti pagpagilian nga addaan iti bukod a panagrambak iti Baro a Tawen a kas iti Tsina.

Iti agdama, nagbalinen a naindaklan a pasken ti panagrambak iti Baro a Tawen iti sangalubongan. Dagiti dadakkel a siudad iti lubong, mangrugi ti selebrasion iti bisperas ti Baro a Tawen. Kalpasanna, maisaruno iti awan sardayna a panagpaputok kadagiti nagduduma a klasena ti palpalibbaang.

Iti biang ti Filipinas, adda dagiti aramid ken pammati iti Baro a Tawen

Malaksid iti panagpaputok/panagpalibbaang, nagbalinen a kaugalian iti kaaduan a Filipinos ti mamati a ti Baro a Tawen ket yegna met ti naimbag a gasat ken narungrungbo/narangrang-ay a biag.

Ti kinaringgor dagiti paputok iti aglawlaw ti pamatian ti kaaduan a Filipinos a makatulong daytoy a mangpapanaw kadagiti dakes nga espiritu tapno ad-adu a kinaimbag ken bendision ti sumangbay ken magsarap. Sabali pay ti pamatian a no mangipan iti sensilio wenno papel de bangko iti bulsa ti aruaten wenno pagan-anay, sumangpet [kano] kenka ti suerte, narangrang-ay a biag, ken naimbag a gasat iti sumuno a tawen.

Sabali laeng iti panangilukat kadagiti tawa, ken silaw dagiti ridaw tapno sumrek ti amin a grasia iti uneg ti pagtaengan bayat iti panangpasangbay iti Baro a Tawen. Mamati met dagiti dadduma nga iyusong ti polka dots a pagan-anay gapu ta daytoy ti simbolo ti sensilio, ken masapul nga addaan iti dakkel a bulsa a napno iti papel de bangko wenno sensilio ket kalangkingen daytoy iti bisperas ti Baro a Tawen para iti nalablabon a grasia ti sumangbay. Wenno, adda met dagiti dadduma a bayadanda amin nga utangda sakbay iti isasangbay ti Baro a Tawen tapno saanda a mapasaran ti ad-adu pay a rigat iti sumuno a tawen.

Iti panaguray ti isasangbay iti Baro a Tawen ket agdepende kadagiti pampamilia wenno iti tunggal pagpagilian. Iti idadanon ti oras nga alas dose iti tengnga ti rabii, mangrugi ti di agressat ken makatitileng a ringgor dagiti palpalibbaang, mapatit ti kampana ti simbaan, agpiesta dagiti kuwitis a maipatayab iti tangatang. Sabali laeng iti panangkiling-kiling kadagiti daan a paglutoan wenno banyera, panangbusina kadagiti luglugan/tricyle, ken/wenno sirena dagiti ambulansia. Dagiti dadduma, agpatokarda kadagiti sound system iti kasta unay ti pigsana.
Kadatayo a Filipino, paborito dagiti ubbingtayo iti aglagtolagto iti mamindose daras tapno dumakkelda iti sumuno a tawen. Iti panagpalibbaang, saan la a nayon iti pannakapadaeg ken panagrambak iti isasangbay iti Baro a Tawen ngem ketdi mangbugtak pay kadagiti dakes nga espiritu, samsamuyeng ken kinamulmulluong ti pampanunot.

Kalpasan iti panagpalibbaang, idasar ti tunggal pamilia ti taraon a pagyaman a maawagan iti "Media Noche," a pamatiantayo a Filipino nga idasartay' amin a taraon iti lamisaan tapno iti sumuno a tawen, ad-adu ken aglablabonan a taraon ti masagrap ken maawattayo. Sabali laeng ti dose a nagbubukel a prutas a maidasar a kas simbolo ti kinarang-ay para iti sumuno a dose a bulan. Ti misa iti tengnga ti rabii a pangrambak iti isasangbay ti ubing a tawen ken pagyaman iti Dios iti amin a bendisionna.*