Taldiap: Malagip ti Pannakaipatli Dagiti Tao ti Asia [ken Filipinas] iti Memorial Day

RINAMBAKAN latta dagiti umili ti America ti Memorial Day idi 1944 uray no makigubgubat pay laeng ti Estados Unidos. Iti beddengna ti Europe, nakasagana ti tropa ti America ken ti kaalliadona a pagpagilian nga agbaba iti aplaya ti Pransia tapno mairugi ti pannakawayawaya ti Yoropa. Kinapudnona, napasamak ti panag-landing dagiti Allied Forces iti Normandy idi Hunio 6, 1944. Nupay napigsa ti depensa ti Nazi Army, saan nga asi-asi ti alisto a pannakagun-od ti balligi dagiti Allied Forces. Nakompirmaran ti Holocaust kalpasan ti sumagmamano a bulan kas bunga ti Maikadua a Gubat ti Sangalubongan.

Adu idi dagiti umili ti America ti saan a makaammo nga adda bukod a bersion ti Asia iti Holocaust. Daytoy a bersion iti pannakaipatli dagiti tattao iti Asia ti nangyeg iti napait, nasakit ken di malipatan a rekuerdo saan laeng kadagiti Asia-Americans ngem uray pay ti mismo a ramut ken dadduma pay a makipagili a minoridad nga Americano.

Nasurok a 39 milion a Tsino ti pimmusay kas resulta iti kinadamkes ti pagilian a Japan bayat ti WWII. Adda met maipagarup nga 6 milion a Koreano ti nagpukaw kas resulta iti kinaagresibo ti Japan. Kasta met a napasamak ti pannakaipatli dagiti tattao iti Filipinas bayat ti kabara ti gubat.

Ti pakasaritaan iti pannakaipatli dagiti "Filipino-Americans" wenno Fil-Ams ket nagtalinaed a saan a nailatak wenno naibutaktak kadagiti Americano. Iti suma total a populasion nga 18 milion, mapapati nga adda "maysa a milion a Filipinos" iti pimmusay iti gubat. Kaaduan kadagitoy maysa a milion a pimmusay ket makipagili a Filipinos iti America- pimmusayda bayat iti pannakidangadangda para iti demorasia ken iti interes ti Estados Unidos.

Nairaman a pimmusay iti kinadangkok daytoy a gubat ti 6 a milion a Judio idiay Yoropa. Saan amin pimmusay a Judio ket American nationals. Ngem nagun-od kadi dagiti Filipinos uray koma laeng sangkabassit nga atension ken simpatia nga impaay ti America ken ti media kadagiti Judio? Nagun-od kadi ti Filipinas uray pay koma 3 a porsiento iti tulong ti militar ken pangpinansial nga it-ited ti Estados Unidos iti Israel iti tunggal tawen? Ti pannakatay ti 1 milion nga American nationals iti Filipinas bayat ti gubat ket rebbengna nga ikkan iti atension ti media ken dagiti politiko ti America. Gapuna a nagtultuloyto latta ti nakas-ang, napait ken di mailiwliwag a sakit ti nakem dagitoy naulila a pamilia. Kadakuada, nagtalinaed a bangungot a rekuerdo iti pannakaipatli dagiti Filipino-Americans a patpatgenda.

Kadagiti nakalasat ti gubat, nagtultuloy latta met ti rekuerdo a kasla dagum ti plaka iti kanayon ken agsubli-subli a pannakapatokar iti isu met laeng a sonata ti kalman. Agpapan ita, ti kinabannuar dagitoy a soldado nga Fil-Ams a nakirinnupak kadagiti kabusor ket nagtalinaed a nalipatan ken nabaybay-an.

Sagudayen iti "Supplementary Appropriation Rescission Act" nga impasa ti Kongreso ti America idi 1946, makuna a saan a nairaman dagiti soldado a Fil-Ams iti serbisio nga impaayda iti gubat "kas maipamatmat a serbisio iti militar ti Estados Unidos." Iti isu met la a linteg, dagiti soldado a Filipino a daksanggasat a pimmusay wenno nasugatan bayat ti gubat ket mabigbig ken maibilangda koma a kameng ti militar ti Estados Unidos.

Saan pay a nabayadan amin ti militar ti Estados Unidos dagiti beterano nga Americano nga addaan iti ramut a kina-Filipino ti sueldo para iti uppat a tawen a serbisio [iti gubat] a naipaayda. Naibasar iti pagannurotan, nabayadan dagitoy a Filipinos a kameng ti militar ti Estados Unidos iti kagudua laeng a sueldo no maikompera iti sibubukel a sueldo nga inawat dagiti soldado ti America idinto a sangsangkamaysada a nakirinnupak kontra kadagiti kabusor.

Iti sabali a bangir, binayadan ti gobierno ti America dagiti Japanese-Americans iti $20, 000 tunggal tao kas kompensasion iti inaramidda nga immoral internment. Pinagbalin ti Japan iti panangsakupda ti pagilian a Filipinas kas maysa ken dakkel a kampo a pagitabonan kadagiti bangkay. Adda nasurok nga 200,000 a Filipino American nationals ti nakirinnupak kontra kadagiti kabusor gapu laeng iti nagan ti America. Ngem kalpasan ti Victory Day idi Setiembre 2, 1945, agur-uray agingga ita, piman, dagitoy a soldado a Filipinos ti America iti awatenda a benepisio a naikari kadakuada.

Idi 1990, nangipauna ti US iti bassit a gatad nga agpaay iti problema dagitoy a Filipino nationals ti WWII. Nupay pinirmaan ni sigud a Presidente George H. Bush ti naisingasing a paglintegan a maisubli kadakuada ti inkari ni Pres. Franklin D. Roosevelt a mamagbalinda nga American citizens. Nairugi daytoy a proseso kadagiti lumakayen a beterano a Filipinos ti gubat tapno mabigbig ti pannakipagilida iti America idi 1990, ngem pinawilan ti Immigration and Naturalization Service [INS] a maala dagiti assawa ken annak dagitoy a beterano a makipagnaed kadakuada. Saanda pay a mapalubosan nga agawat iti benepisio nga aw-awaten ti sabali nga American veterans. Ngarud, daytoy a problema ket nagtultuloy latta.

Ad-adda la ngarud ti imon dagitoy a Fil-Ams idi palubosan ti Estados Unidos ti nganngani amin a Judio a Ruso iti insigida nga ipapanda iti America kalpasan ti pannakarpuog ti Soviet Union idi 1989. Pinalubosan pay ti INS ti dakkel a bilang dagiti Judio a Ruso a napan iti US a saanen a nagdalan iti immigration quotas ken waiting periods. Dagitoy a Judio a Ruso ti dandani saan a makapagsao iti ingles. Ngem no utoben ken panunoten, nasirsirib nga adayo nga amang dagiti Filipinos ta isuda ti makuna a kaaduan nga americanized, English speaking Asians, ken nakipagili iti Estados Unidos manipud pay idi 1899 agingga iti Hulio 4, 1946.

Iti bilang dagiti Fil-Ams a tallo a milion [wenno nasursurok pay], maysa daytoy a pangrugian ken pakakitaan iti mas-organisado ken panagkaykaysada nga agdur-as. Dagiti Fil-Ams iti komunidad ti maibilang ita a maikadua a kaaduan [no di pay ket isu ti umuna] ti bilang dagiti agbutos iti Asian-American voting population. Nupay ikonsidera laeng ti sabali a puli dagiti Fil-Ams a kas minoridad a modelo.

Ngem maipaayto pay ngata iti hustisia kadagiti nagbalin a biktima ti gubat ken iti pannakaipatli dagiti adu a Filipino-Americans? Agingga a di tumpuar ti lawag iti sipnget, nakabaludto latta dagiti arapaap iti agtultuloy a panangnamnama ngem in-inut metten a mapukaw agingga a pumusay iti kinalakay dagitoy a Fil-Ams veterans. 

TALDIAP: MALAGIP TI PANNAKAIPATLI DAGITI TAO TI ASIA [KEN FILIPINAS] ITI MEMORIAL DAY

Ni Rudy Ram. Rumbaoa

Di Nakapappapati Ngem Pudno

Fil-Am Observer May 2011 Issue

Columnist/Literary Contributor

Opinion Section, Page 5