Adda Kadi Impluensia ti Kalendario dagiti Tsino iti Inaldaw a Panagbiagtayo?

Ni Rudy Ram. Rumbaoa
Di Nakapappapati Ngem Pudno
Fil-Am OBSERVER January 2012 Issue
Opinion Section, Page 5


TI tawen 2012 ket Maika-4710 a Tawen iti Kalendario ti Tsina, Year of the Dragon iti Zodiac animal a mangrugi no Enero 23, 2012 iti Gregorian calendar. Ti 2012 Chinese calendar ket "Zen Chen." Iti Chinese Horoscope, ti "Zen" ket Danum, idinto ti "Chen" ket Dragon. Ngarud, maawagan pay ti tawen 2012 a kas "Water Dragon Year." Ket manipud iti Lima nga Elemento ti Teoria ti Tsina, maawagan pay ti 2012 a kas "Black Dragon."

Masansan a maawagan ti Chinese New Year iti Chinese Lunar New Year iti "Lunisolar" a daytoy ti kangrunaan ken sentro ti traditional Chinese holidays. Ti Lunisolar a kalendario ket kalendario dagiti nagkaadu a kultura nga itudona ti petsa iti agpada a siklo ti bulan ken tiempo ti solar year.

Idiay Tsina, am-ammo pay daytoy kas "Spring Festival," ti literal a pannakaipatarus ti Chinese name a "Pinyin-Chun Jie," tapno mapaggiddiat ti tradisional a wagas a panagsukisok dagiti Tsino ken ti akin-laud a pagpapagilian iti panagkalkula ti panawen. Agngudo daytoy iti maudi a panawen ti lam-ek. Mangrugi ti fiesta iti umuna a bulan iti tradisional a kalendario ti Tsina ken malpas ti "Lantern Festival" iti maika-15 nga aldaw. Iti bisperas ti Chinese New Year, naisangrat daytoy nga aldaw para iti panagtitipontipon ti pampamilia dagiti Tsino a kas kaugalianda- ken naawagan pay daytoy kas "Chu Xi" wenno "Rabii/Bisperas ti Ilalabas ti Tawen."

Iti "Gregorian calendar," agtennag iti sabalisabali a petsa ti Chinese New Year iti tunggal tawen, petsa iti nagbaetan ti Enero 21 ken Pebrero 20. Iti Chinese calendar, masapul nga agparang ti winter solstice iti maika-11 a bulan, kayatna a sawen a masansan nga agtennag ti Chinese New Year iti maikadua a panagparang ti Baro/Ubing a Bulan [New Moon] kalpasan ti winter solstice. Iti kultura dagiti Tsino, ti "Lichun" maysa a termino a mainaig iti init ti mangipasimudaag iti panangrugi ti panawen ti panagrusing/panagtubo [spring], ket agparang daytoy iti Pebrero 4.

Kadagitoy a petsa ti Chinese New Year, kakuykuyogna ti Animal Zodiac ken ti Sanga a Nainlubongan [Earthly Branches]. Isuda ti Rat [Zi], Ox [Chou], Tiger [Yin] Rabbit [Mao], Dragon [Chen], Snake [Si], Horse [Wu], Goat [Wei], Monkey [Shen], Rooster [You], Dog [Xu] ken Pig [Hai]. Dagiti nagan ti sanga a nainlubongan ket awan ti itedna a parte iti tulagan iti Ingles ken saan met a pannakaipatarus iti pagsasao ti Tsina dagitoy nadakamat a nagan ti animal. Katipon iti daytoy 12-year Cycle ti Animal Zodiac ket ti kaadda met ti 10-year Cycle ti Nailangitan nga Ungkay/Puon [Heavenly Stem]. Iti tunggal 10 nga ungkay/puon ket maipasurot/makibinnulig iti Lima nga Elemento ti Chinese astrology [astrolohia], isuda ti Kayo, Apuy, Lubong, Landok ken ti Danum. Dagitoy nga elemento ket agpuligos wenno agsisinnublatda iti tunggal dua a tawen, idinto a ti "Yin" ken "Yang," agkasandi iti 60 a tawen. Kas koma, iti tawen ti Yang Fire Rat [Apuy/Bao] ket nagparang idi tawen 1936 ken iti tawen 1996- innem a pulo a tawen ti nagsinaanda.


Kalpasan ti sangagasut a tawen, agtultuloy pay laeng ti pannakaaramat ti Chinese calendar. Ikkanna ti pannakailadawan ti Internaional a Kalendario [basar iti Gregorian calendar] a maar-aramat iti agdama. Kinaagpaysuanna, maysa a sistema ti kalendario a maaramat tapno marukod ti panaglabas ti panawen, manipud iti minuto ken oras, ti pannakarukod ti aldaw, bulan [month], tawen ken ti siglo. Dagitoy dagiti kangrunaan a pagibasaran ti astronomical observations iti panagtignay ti Init, Bulan ken dagiti Bituen. Marukod dagiti aldaw babaen iti pagpatinggaan ti oras iti bukod a panagpuligos ti lubong. Marukod met dagiti bulan babaen iti pagpatinggaan ti oras iti pananglikaw ti Bulan ti lubong. Idinto a marukod met dagiti tawen babaen iti pagpatingaan ti oras a no sadino a palikawkawan ti lubong ti Init.

Ti kalendario ket sistema a pangrukod iti tiempo/panawen, manipud ti minuto ken oras agingga iti aldaw ken bulan, ken kamaudiananna ti tawen ken siglo [sentenario/sangagasut a tawen]. Ti termino nga oras, aldaw, bulan, tawen ken siglo ket rugi amin dagitoy iti panagbilang/panangrukod iti sistema ti kalendario.

Kas koma iti panangrukod ti maysa iti tiempo wenno panawen, mabalin a marukod ti distansia babaen iti maysa a bislak wenno linas/tali. Marukod met ti tiempo/panawen babaen iti pannakaobserba ti panagkuti wenno panagtignay ti Init, Bulan ken dagiti Bituen. Ket naaramaten daytoy a wagas ti panagrukod uray pay idi un-unana a tiempo.

Ammotayo a ti panaglikaw ti lubong ket maipapan iti sentro ti pagwerretanna [axis] ken no ania [kadagitoy] ti makaigapu iti panagtignay ti Init manipud iti daya agingga iti laud a kasumbangir ti tangatang. Ngarud iti lohikal a pannakailawlawag ti maysa a siklo wenno panaguddog ti Init ket kas maysa nga "aldaw." Nakaaawat iti balikas ti Tsina ti direktiba a pannakaawag ti maysa nga aldaw kas "sun."

Ti konsepto wenno ti balabala a "lawas" ket saan unay nga importante iti Kalendario dagiti Tsino. Ti daan a panawen ti Ehipto ket addaanda iti 10 nga aldaw iti lawas, kasta met dagiti Tsino. Ti duogan a panawen ti Assyria ti nangimbento ti pito nga aldaw iti maysa a lawas, ken dagiti nagnagan ti aldaw iti lawas a naaramat iti agdama ket maibasar iti sistema a naikkan iti akem dagiti lima a planeta iti law-ang a makita ti mata- ti Init ken Bulan ket nainayonda laeng tapno mabukel ti pito nga aldaw iti maysa a lawas.

Ditay' ammo no kasano't kinaisangsangayan ti pannakaiyakar ti elemento ti kultura sakbay a naimbento ti panagsurat, ken no ania ti detalye iti likudan iti proseso ti pannakaiyakarna. No adda man pakainaigan wenno koneksionna iti nagbaetan ti 10 nga aldaw iti lawas dagiti Tsino ken Ehipto, wenno daytoy ket permanente a nagpukawen a kasla tapok iti agdama a pakasaritaan.

Nupay kasta, uray pay no awan ti direkta a naisurat nga ebidensia maipanggep iti daytoy, mabalin a ti pagpadaan ti nagbaetan ti akin-laud a pagpagilian ken ti kultura dagiti Tsino ket makuna a pannakairanranana laeng wenno naigiddan a di nairanta.

Inadaptar ti pagpagilian iti akin-laud a Yoropa ti nagnagan dagiti aldaw iti lawas maibasar met laeng ti nagan dagiti pito nga am-ammo unay a "planeta," a segun iti pannakaurnosda iti law-ang ken ti kaadayoda iti lubong [earth], isuda dagitoy: Saturn, Jupiter, Mars, ti Init, Venus, Mercury, ken ti Bulan- amin dagitoy ket astrolohia a nagtaudan.

Adu ti nagdur-asan ti astrolohia iti Ehipto idi un-unana ti kina-Kristianismo; segun iti agdama nga astrolohia a pammati, tunggal oras ti panagsasagannad dagiti nadumaduma a planeta ket pamatianda nga agbalin a sagrado, sarunoen ti pannakaurnos segun ti distansia ti tunggal maysa. Ti planeta iti umuna nga oras iti aldaw ti kinonsagrado nga agturay iti dayta nga aldaw. Iti pagsasao a Teutonika, naaramat ketdi ti nailangitan a naganda Tiu, Woden, Thor, ken Freya imbes a Mars, Mercury, Jupiter, ken Venus a naaramat iti Romano.

Ti Bulan wenno panawen a buklen iti uppat a lawas [Month]
Tunggal rabii, agbaliw ti langa ti Bulan. Manipud iti "Baro/Ubing a Bulan" [New Moon] agingga iti "Sellag ti Bulan" [Full Moon], ket kalpasanna, agsublinto manen iti dati. Ngarud, ilawlawag ti kaipapanan a ti "bulan/month" ket tiempo a panagsiklo ti Bulan iti maysa a garaw. Ngarud, mapasamak daytoy iti 29.5 nga aldaw. Ngem pinagbalinda ti bulan/month a 29 nga aldaw wenno 30 nga aldaw. Manen, iti lengguahe ti Tsina ti "month" ket "Moon." Iti Ingles a pagsasao, naadaw ti balikas a "month" manipud iti balikas a "moon."

Ti Tawen ti kadakkelan a rugi ti panagbilang iti tiempo/panawen. Tapno mailawlawag, agsublitayo iti Init. Ipakita ti naannad nga obserbasion a kalpasan ti sangapulo ket dua a bulan, makita ti posision ti Init manipud nakangatngato. Kalpasanna, in-inut a bumaba no madanonan iti tengnga ti aldaw. Agbaliw ken umakikid pay ti aldaw. Kaimportantian, agbaliw ti klima manipud napudot kalpasanna, aglamiis. Ditoy a mapaggigiddiat ti uppat a klase ti panawen: Winter [panawen ti lam-ek], Spring [panawen ti panagrusing/panagtubo], Summer [panawen ti pudot/kalgaw] ken Fall [panawen ti panagrururos/panagregreg]. Ngarud, maawagan daytoy a kaatiddog ti tiempo/panawen kas [maysa a] "Tawen." Iti Tsina a balikas ti "tawen/year" isu ti "Nian." Gapu ta ti balikas a "Sun" ket addan akemna iti kayat a sawen ti "day," naaramat ti baro a balikas tapno maawatan ti eksakto nga ipaulog ti balikas a "year/tawen."

Idi 104 B.C., napaneknekan ti kinahusto nga adda 365.2502 nga aldaw. Ngem idi 480 A.D., pinasayaat ni Ju Chongzhi iti panagkalkula dagiti aldaw. Pinagbalin ni Chongzhi nga 365.2428, wenno 52 a segundo nga ad-adu pay ngem iti moderno a pateg ti 365.2422 nga aldaw. No ipantayo iti sabali a wagas, iti uneg ti 2,000 a tawen, agtotal iti nakurang a maysa nga aldaw ti di panagtunos dagiti pasamak. Ngarud, iti tinawentawen a saan pulos a pannakaputedputed ti panangisurat dagiti historiador a Tsino ti pakasaritaan, pinaneknekan ken impaayda ti nahushusto a pannakadokumentasion dagiti pasamak.

Nupay ti 0.24 nga aldaw ket saan a nasayaat iti pannakaiparangna, iti panaglabas dagiti tawen nagbalin daytoy nga importante. Kasano ngarud iti panangkompleto ti sibubukel a bilang dagiti aldaw? Adda sabali a wagas tapno maaramid. Iti Tsina, awaganda daytoy iti "Lunar Calendar," ken iti agdama a pagrukodan ti kalendario, maawagan met daytoy iti "Solar" a sistema ti kalendario.

Ngarud, tapno mabukel ti 365.24 nga aldaw iti Chinese Lunar Calendar, mainayon ti ekstra/surok a bulan bayat ti Leap Year. Iti met sistema ti Solar Calendar, addaan iti 365 nga aldaw ti maysa a tawen. Iti tunggal maikapat a tawen, mainayon ti ekstra/surok nga aldaw iti bulan ti Pebrero tapno agbalin daytoy a 365.25 nga aldaw. Daytoy ngarud ti awaganda iti Leap Year. Ngem nupay kasta, adda latta 12 a bulan iti tunggal tawen, ngem ti bilang dagiti aldaw iti tunggal bulan ket ilogiko wenno saan a nalinteg a pannakairasonna. Ngarud iti pangrugian ti tunggal bulan saan a nairanta/maigiddan iti panagsiklo ti Baro/Ubing a Bulan wenno New Moon.