Utekk-Kappi Latta: Apay?

[Nabulod laeng ti ladawan a naaramat]

Ni Rudy Ram. Rumbaoa
Di Nakapappapati, Ngem Pudno
Fil-Am OBSERVER, March 2012 Issue

Opinion Section, Page 5

Utek-Kappi Latta: Apay?

SAANEN a gangannaet dayta a balikas kadatayo. Nagramuten daytoy nga ugali/galad[tayo] a Filipino, iti ballasiw taaw wenno iti mismo a daga a nakayanakan. Ti kinautek-kappi ket bunga/resulta iti nalaus unay a panagimon wenno apal/apas[tayo] nangruna no makitatayo nga adda potensial ti tao nga agrang-ay wenno mangragpat iti arapaapna. Agalikuteg ti panunottayo ngem masaktan ti riknatayo a kas man matagibassit ti nagappuanantayo no isadig iti nagapuanan dayta a tao a rason a tumaud ti ilem. No saan, kas man makalibas a balud iti irurukuas ti panunottayo ti dakes nga apal wenno nangisit a panagem tapno maimameg ti kinatao ti sabali. Saan la a dayta, mabalin pay nga aramaten daytoy a pagkukunsabaan wenno pagsasalisalan ti rikna.

Iladawan ti kinautek-kappi a kas kappi iti uneg ti timba/balde. Ditoy a mailadawantayo no kasano't panagtignay dagiti kappi. No mabasa ti panagwerret ti pampanunotda, maidasig man ti garawda iti pagsasao a "no diak magun-od ti maysa a banag, nangnangruna pay kenka." No panunoten, alisto koma a makalibas dagitoy a kappi iti timba, ngem igawid ti maysa ti sabali no daytoyen ket makapantok iti timba tapno laeng masigurado nga agkammaysada a manglak-am ti padapada nga estado wenno pannakaparigat. Ti analogia daytoy iti ugali/galad ti tao: kayat nga ipababa ti maysa ti sabali gapu ta dina kayat [dayta a tao] ti agballigi. Wenno, adda kadi personal a motibo?

Nawada ketdi a makibinnulig daytoy a termino iti kinaawan sirmata wenno kinaawan panagarapaap para iti masakbayan[na] ken ti sabali, awanan konstraktibo a panagpampanunot nga imbes koma nga adda panagkaykaysa. Iti kaaduanna a mapaspasamak, masansan pay a maaramat daytoy a pagibasaran iti oral nga aspeto ti lengguahe ti maysa nga indibidual ken/wenno komunidad nga agpanggep nga aglibas iti babaen ti pribilehiado a biag; ngem agtalinaed nga aramidnanto latta dayta kadagiti tattao a nakagun-od iti simple a balligi.

Iti napalabas, maipagarup a ti kinautek-kappi ket limitado laeng iti maitudo a puli wenno kameng iti maysa nga etniko a grupo. Ngem napaneknekan a saan. Sapasap. Saanna laeng a seknan ti maymaysa a puli, kultura, edad, nagbedngan [ti maysa ken maysa], relihion, sosial wenno estado ti ekonomia ken/wenno pagilasinan ti kinatao. Mabalin [siguro] a saan a maawagan iti "utek-kappi," ngem itudo ti aramid/aksion iti babaen ti sabali a pangawagan kas iti gura wenno nakaro a di pananggusto [iti maysa a tao] ken/wenno ego [bukod a bagi/amor propio].

Ania aya ngamin ti Utek-Kappi?
-Naar-aramaten daytoy a termino ken no namin-adun a daras a naipatarus ti kayatna a sawen, ngem nagbati laeng dagiti saludsod iti imahinasion. Nabuddak ketdi ken nakakaawat a maaramat daytoy a manglapped iti ania man nga opinion a saan a komportable wenno makikaysa iti opinion ti sabali. Ania aya ti eksakto nga utek-kappi? Sadino ti nagramutan wenno naggapuanna? Kasano ken sinot' pakayaplikaranna? Aniat' kayatna nga ipaawat kadagiti Filipino kas maysa a puli, kultura ken ania ti itudona kadatayo ti balikas a nairanta a para iti maysa a realidad ken/wenno kas lingguistiko a representasion daytoy iti direksion ti masakbayan?


Nalawag ketdi ti termino nga utek-kappi a makipagpartisipar ken sirigenna ti negatibo nga opinion, ikeddeng, ken kritikarenna ti maseknan. Masansan met a mangngegtayo ti balikas nga "inggit wenno inggit ka lang." Kayatna a sawen, "apal/apas." Ditoy a maipasngay ti dakes nga apal/panagem kas koma iti panangmulit iti dayaw ti maysa a tao. Mabaliktad ti sentro ti argumento iti kritisismo. Ket agpayso, "ad hominem," wenno palso nga argumento. Iti lohika kayatna a sawen, "panangbalbaliw ti argumento manipud iti isyu mapan iti kinatao ti kadiskutir wenno ti sabali." Wenno maaramat kadi daytoy tapno mapagulimek ti kadiskutir babaen iti di nainkalintegan a panangkritikar?

Bileg ti Motibo

-Mausar daytoy imbes a makedngan ti wayawaya ti pannakaawat. No maminsan, ti pannakausar ti termino nga utek-kappi ket kasla no di pay ket maipagarup a limitado gapu iti repertorio wenno masukan-sukat ti pudno a pannakaaramatna. Kayatna ngarud a sawen, adda saludsod/isyu ti motibo. Agpayso nga adda kinapudno ti kinautek-kappi, ngem ti motibo dayta utek-kappi a tao ket mangipaay iti adu a saludsod wenno isyu a rumbeng a masungbatan ken malawlawagan.


Maysa kadi daytoy a wagas tapno mapagulimek ti kritisismo ken agsardeng ti argumento? Mabalin a maysa dayta ti kangrunaan a pakausaranna. Wenno, adda kadi umannatup wenno nainkalintegan a sabali a pakayaplikaranna? Mausar kadi ti negatibo a panagpampanunot a saan ket a mangidalan iti positibo nga aksion kadatayo [Filipino] wenno iti asino man? Adda dagiti umannatup wenno nainkalintegan a pannakausar ti termino ken adda met nakalawlawag a saan a mabalin a mairasonan a kas iti rumbeng a pannakaaramatna.

Mabalin [pay] a mausar ti nainkalintegan a kritisismo ti kinautek-kappi a maisuppiat kadagiti tattao a kimmontra iti uray ania a posision wenno uray ania a sao wenno uray ania a bassit nga impormasion a mabalin a mangdadael iti dayaw/purua ken iti ania man a makita[da] a banag. Iti sabali a pannao, dagitoy dagiti tattao nga adda gurana wenno nakaro a di pananggusto [iti maysa a tao]. Dakes a respeto gapu ta iti kasumbangirna ket ti agsusurot a klase ti mentalidad. Wen, maaramat ti kinautek-kappi gapu ta mailadawan ti husto nga ugali[da] ken no kasano't panangkita iti bukod a bagi. Uray ania a naimbag a damag wenno positibo a trato ti sabali a tao kadakuada, iti panunotda, makedngan iti negatibo ti bukod a balligi ken bagi. No nakaro unay ti kinautek-kappi, ad-adda a bassit-usit ti pateg ti kinatao ken pangibaba ti bukodna a reputasion.

Nupay kasta, no ti kritisismo ket aktual a nabugas wenno addaan-anag ken saan a mangparnuay iti pakaidadanesan ti kapabilidad ken kapasidad ti tao a makarikna ken no daytoy ket lohika, addaan ngarud daytoy a tao iti nangato a probabilidad a saanna nga us-usaren ti kinautek-kappi ngem ketdi simple laeng a nainkalintegan ken mayannatup a kritisismo. Uray pay no kasta, ania man a maaramid a kompleto iti ruar ti nainkalintegan a rebbengen/ipabasol ti kinautek-kappi ket agbanag no ti kritiko ket maisentro iti nakurkurang ngem iti panangpabaknang iti bukod a bagi ken/wenno pannakaidaydayaw, maaddaan iti bileg/turay ken mangsakup iti maysa a banag.

Kayatna ngarud a sawen a ti kinautek-kappi ket dina ipalubos wenno palugodan ti sabali a makaruar iti maysa a situasion/sasaaden wenno dina kayat nga agabante- maragpat dagiti arapaap/kalikagumna gapu ta pagelan wenno lapdanna. Irurumen/idadanesda ketdi tapno agulimek dayta a tao ket agtalinaed iti dayta a kasasaadna idinto agnamnam-ay dagitoy [nga utek-kappi] iti nangato nga estado ti biag ken pannakaidaydayaw.

Kasanot' pannakaatur dagitoy a problema? Kasanotay' a mangigunamgunam [iti pannakasursuro] wenno mangitandudo [ti panagdur-as] tapno mailasin daytoy naalas a mentalidad iti indibidual/komunidad ken tapno iturongnatayo iti positibo a garaw ti panagbiag imbes nga iduronnatayo iti pannakarakrak ti bukod a kinatao? No usigen: no awan panangrespeto iti bukod a bagi ken panagayat a mismo iti kinataotayo, ania't maganabtayo? No ti tao nga addaan iti respeto iti bukod a bagi, iti kasta, agbalin a napudno ken mabalinna a kuna: "Agaramidak kadi iti maysa a banag gapu iti impluensia ti maysa a pasamak?" Wenno kunana: "Apay a nagalistoak a masaktan?" No mairugi amin dagitoy iti kinapudno ken panangamiris iti bukod a bagi, mabalin a daytoy ti umuna a pangal tapno makapantoktayo iti panangsimbalud wenno palab-og ti kinautek-kappi gapu ta adda dakkel a kaipapanan wenno rason wenno motibo ti tunggal gandat, panggep, saludsod, isyu, banag a risuten ken subjeto ti saritaan.

Kuna ti maysa a nalatak a mannurat: "Addan baro a panangbasa ita iti utek-kappi. Imbes a pagtitinnulongan nga ibaba ti kadua, agtitinnulongda a ngumato. No kano baybay-am dagiti kappi iti silulukat a timba/balde, inton subliam, awandan."


Kasta koma iti tao, agtitinnulong a ngumato. Ngem kuna met ti dadduma: "No ana ti madlaw nga apalanda kenka, ilallalom ta kitam no dida matay iti inggit!" Kuna pay ti maysa: "Pagsagabaem ida iti apal ta kitaem no di maidagel iti nakana a sakit ti nakem." Sabali laeng iti pasagid: "Ti tumaliaw iti panagtaul, mabuteng iti aso a kabul!"


Ngem kasta a talaga ti tao, saan nga agpapada ti panagpampanunot. Ngem nagpintas koma a mabiag iti puso dagiti agtuturaytayo...apalanda dagiti dadakkel ken babaknang a nasion.


Tsk, tsk. Human nature. Solution: Ignore and stay focused.