Ti Ama, Ti Anak

[Nabulod laeng ti ladawan a naaramat]

LIMA laengen a bulan sakbay nga agturpos ni Julio iti high school idi kasarita ti ama daytoy iti opisinana. Adda sabali a pagserkan ti opisina ti ama iti akinlaud a paset ti dua a kadsaaran a balayda. Saan nga inuray ti ama a makatugaw ti anak iti sangnguanan ti lamisaanna idi kunana kenkuana, "Kayatko nga agadalka iti kinaabogado." Saan a tinaliaw ti ama ti anak. Serioso ketdi a mangbasbasa kadagiti dukomento a naiparabaw iti lamisaanna. Ket babaen iti tono ti boses ti ama, ammo ni Julio a dayta ti pinal a desisionna. Ket no aniaman ti desision ti ama, dayta ti linteg.

Impakoros ni Julio dagiti imana iti rabaw dagiti luppona ken implastarna ti nagtugaw. "Agadalak iti kina-artikitektura."

"Sika ken ti kabsatmo ti agtawid iti Law Firm. Apay a dika lattan pumada iti kabsatmo?"

"Paggaayat ni Roberto dayta a propesion. Siak, saan."

Inikkat ti ama ti anteohosna sana pinerreng ni Julio- iti mata, "No dimo kayat ti kayatko, makaammokan iti biagmo!"

"Namnamaek a mangngeg dayta," natangken ti sungbat ni Julio. Timmakder ket bulonnan ti rummuar iti opisina. 


Idi nganngani makadanon ni Julio iti ridaw, kinuna ti ama, "Kalpasan ti maysa a tawen, ammok nga agsublikanto met la kaniak ket kunaemto a nakasaganakan nga agadal iti kinaabogado."


Simmungbat ni Julio ngem dina tinaliaw ti ama, "Ipaw-itkonto kenka ti university diploma."


Pimmanaw ni Julio iti pagtaenganda tallo nga aldaw kalpasan ti panagturposna iti high school. Nangibati ti surat iti inana, kalpsanna, nagluas a nagpa-Manila. Nangitugot iti dua a pares a t-shirt ken pantalon, ken sangapulo ket lima a ribu a pisos nga urnongna manipud iti summer job-na. Ammo ni Julio a saan a makaanay ti gatad a balonna ket namnamaenna a mabusbosna iti di mabayag no di agbirok a dagus iti panggedanna.

Naawat iti maysa a construction company kalpasan ti maysa a lawas a kaaddana iti Manila. Dina kayat ti dumawat iti aniaman a kaasi. Kayatna a paneknekan iti amana a kabaelanna ti agbiag nga agmaymaysa.

Kalpasan ti maysa a tawen, simrek a nagbasa iti maysa nga unibersidad. Nagasat ni Julio ta iti laksid a napili daytoy a varsity player, maysa pay a full academic scholar. Nagtrabaho pay iti rabii a kas security guard.

Inanusanna amin a rigat ken tuok agingga a nagturpos. Nagatendar ti sibubukel a kameng ti pamilia ni Julio iti panagturposna, malaksid laeng ti ama. Kiniddawna ti kopia ti diplomana iti school registrar sana impaw-it a dagus iti balayda. Saan a pulos a ginandat ni Julio a kasarita ti amana, nupay kanayonna a kasarsarita ti inana iti telepono. Iti dayta met la a tawen, naipasa ni Julio ti Architecture Board Exam ken isu pay ti topnotcher. Dayta ti nangrugian a nagrimat ti lubongna ken ti in-inut a pannakatungpal dagiti arapaapna.

Ngem no di ngata iti kiddaw ti inana, saan a nagawid ni Julio iti pagtaenganda. Nangala a dagus iti tiket ti eroplano a nagbiahe nga agpa-Ilocos. Nasipngeten idi makadanon iti Laoag International Airport. Miningmingminganna ti pagtaenganda apaman a nakadissaag iti inarkilana a tricycle. Naipasabat ti nalamiis a pul-oy ti angin a nangapros iti rupana. Kalmado daytoy ta makasalibukag iti rikna ken ti barukongna ti preso nga angin. Nakarikna iti gin-awa.

Adda mula a yellow tops iti lawlaw ti balay a pannakaaladna. Mula a bougainvillea ti pannakaarko ti pagserkan. Naglaok ti nalabaga ken puraw a naimaseteria a rosas ti naipaunor iti pagnaan. Awan nakita ni Julio a nagbaliwan ti balay. Kalpasan a napnek a nangbuya iti aglawlaw, tinurongna a dagus ti dati a kuartona tapno makainana. Naguldag iti kama, ngem saanna a matiliw ti riridepanna. Ti alintatao ti amana ti adda iti panunotna. Bimmangon ket rimmuar iti kuarto. Nagin-innayad a nagturong iti kuarto ti ama. Inin-innayadna nga inlukat ti ridaw sa nagsirip. Ti laeng silaw ti lampshade ti nanglawag iti nasipnget a kuarto. Nailabeg ni Julio iti naimatanganna- narabaw a pingping iti rupa, nakapsut ken imres ti dati a nalukmeg a bagi ti amana.

"MALAGIPMO PAY NI GARRET?" sinaludsod ti inana iti kabigatanna. Iggem ti ina ti maysa a maris-dapo nga album. Agarup agtawen iti beinte ti kadua ti ina a balasang, iggemna ti maysa a tray nga adda dua tasa a kape ken pandesal.

Kinita ni Julio ti dinakamat ti ina, "Garret? Kayatmo a sawen ti ubing a bassit?"

Immisem ni Garret ket kunana, "Maragsakankami iti kaaddam manen, Manong." Indissona ti tray iti lamisaan. "Panawankayo nga agina tapno maipapas ti inniliwyo."

Insurot laeng ni Julio ti panagkitana iti yaadayo ti balasang.

"Nakipagnaeden kadatayo kalpasan a pimmusay ni Lelangna. Nagbalin a nasinged a gayyem ti kabsatmo, ni Roanne. Agtrabaho ita iti Law Firm. Saan kadi a nasayaat ti kaaddana ditoy?" kinita ti ina ni Julio bayat iti panangtedna ti tasa ti kape kenkuana.

"Agyamanak," kunana a kas man dina inkaso ti ina. Ginuyodna ti tugaw sa nagtugaw.

Immisem ti ina. "Maawatak ti mariknam kadaydi naudi a pannakisaritam iti amam. Ammok, masansan a kanayon a liklikam dayta a topiko. Idi pimmanawka, kasla di maawat ti amam iti nagbalin a desisionmo. Ammona a no impapusom la koma daydi kiddawna kenka, nalabit, maysaka siguro kadagiti kalalaingan nga abogado iti pagilian ita. Ngem nautobna a nataengankan nga agdesision para iti bukod a bagi ken pagsayaatam. Ammona a no ania ti kayatmo, maaramidmo, ket inaramidmo. Ken ammo ti amam nga agballigikanto iti aniaman a kayatmo a gun-oden. Pinaneknekam. Maipannakkelnaka ti amam!"

"Ania aya ti sarsaritaem?" maburburtiaan ni Julio.

Immigup ti ina iti kape sana kuna, "Idi nagduktalanna a pimmanawka, kunana nga agsublikanto. Ngem saan a napasamak. Sinapsapulnaka ti amam a kaduana ti kabsatmo, ngem dina kayat a maammuam a sapsapulennaka. Ket idi mabirokanna ti lugar nga ayanmo, mangrugi idin nga agrimat ti naganmo iti unibersidad a simrekam. Immaynaka sinarsarungkaran iti Manila iti maminsan ti makabulan kayatna laeng a masigurado a natalgedka. Kinalikagumanna idi a tulongannaka iti pangpinansial a busbosem iti inaladaw a dimo maam-ammuan a naggapu kenkuana, ngem napaay. Idi nag-review ken nageksamenka, ammo ti amam nga indiaya ti maysa a nalatak nga Architectural Firm ti pinansial a suporta, ngem masapul nga agtrabahoka iti kompaniada kalpasan ti panag-boardmo. Kayat ti amam a sika a mismo ti mangpili iti pangrugian ti innalam a karera. Ammona a makaaramidka kadagiti banag a mangital-o kenka nga uray pay awan ti suporta ti Architectural Firm. Gapuna, innala dayta nga opurtunidad ket kinasaritana ti unibersidad a nagbasaam. Ket ammomom no aniat' napasamak kalpasan dayta. Nagatendar ti amam iti panagturposmo a dimo ammo ken siniguradona a dimo makita isuna."

Kasla di mamati ni Julio iti nangngegna ta bayat ti panagturposna, agpayso, namnamaenna idi a makitana ti amana. Naamiris ni Julio dagiti pagteng iti biagna. Ti amin a sakit ti nakemna. Kayatna a marikna ti ama no kasanot' pananggurana kenkuana, ngem nagbanag laeng nga ubbaw.

"Adtoy," kuna ti inana. Inyawatna ti maris-dapo nga album. "Luktam."

Kinita ni Julio ti ina. Ad-adda manen ti siddaawna idi naluktannan ti album. Binasana ti nabuddak a pannakaisurat dagiti letra, "Anakko." Ket iti babaen dagita a letra, adda sadiay ti ladawan ni Julio idi agtawen iti dua. Umis-isem idinto nga iyaw-awat ti ama dagiti imana kenkuana.

"Pinili ni amam dayta a ladawan. Ammom met ti ugalina a saan a managpasiar iti ruar. Ngem iti maysa nga aldaw, idi agawid, awitna dayta nga album."

Kasla ubing a nagdengngeg ni Julio iti tunggal balikas nga isawang ti ina, ngem iti album ti turong ti imatangna. Adda pay ditoy ti umuna a drowingna idi agsursuro pay laeng. Natiliw ketdi iti imatang ni Julio ti dibujo ti maysa nga imbernadero wenno greenhouse.

Nadlaw ti ina ket kinunana kenkuana, "Napatakder dayta maysa a tawen kalpasan a pimmanawka."

Pinadalananna ti dadduma a panid ti album. Nakita ni Julio ti amin a nagappuananna iti trabaho ken naipablaak nga artikulo nga insuratna. Naamiris manen ni Julio nga imbes nga inkasona ti amana, pinagarina ketdi ti kinangato ti purruana. Nagari ti sakit ti nakem ken nalaus a gura iti ama. Saanna nga innikkan iti maikadua a gundaway tapno mapugas ti panagduaduana iti ama.

Kasla narikna ni Julio ti maysa a banag a nangsullat iti karabukobna idi irikep ken isublina ti album iti ina. Nadlawna a blangko dagiti dadduma a  panid ti album. "Nairanta kadi daytoy tapno mapunnoan wenno masupusopan ti blangko?" nasaludsodna iti bagina.

"Inka. Ammom ti 'yan ti amam." Immisem ti ina ken Julio bayat iti panangamlidna ti lua a nagtedted iti pingpingna.

Nainayad a binisong ni Julio ti ulo ti ina ket tinarengtengnan ti nagna a nagturong iti kuarto ti ama.

"Apay?" Kasla dayta la ti kakaisuna a balikas a mayebkas ni Julio idi ginuyodna ti maysa a pagtugawan sa immabay iti katre ti amana.

Pinilit ti ama ti immisem ket kinunana iti nakapsut, "Gapu ta sika ket anakko. Kas ka met la kaniak. Ta no anaak, kasta ka met. Natangken unay ti ulom ken ammom nga itangsit ti kabaelam. Diak kayat nga ikkaten dayta kenka. Ammok nga ikarigatam ti amin tapno paneknekam a nagbiddutak iti panangipapan. Dinak inikkan iti tiansa a makatulong, ngem ammok a kasapulam ti maysa. Maipannakkelka, Anakko!"

Ammo ni Julio a saan a makaanay dagiti balikas tapno mayebkas ti ragsakda nga agama. Nagminningmingda ketdi ken nagpinnetpetda iti ima. Saanen a nagawidan ti panagarimasa dagiti lua. Ket impasigurado ni Julio a dayta ti umua, a saan ketdi a maudi a panagdedennada manen kas maysa a pamilia kalpasan ti sangapulo a tawen a kaawanna iti dennada. 

Ken maysa pay, saanto laengen a ti amana ti pagawidan ken kayatna a makita- no di pay ni Garret a nangtignay ti pusona.

TI AMA, TI ANAK
Rudy Ram. Rumbaoa

Di Nakapappapati, Ngem Pudno

Fil-Am Observer, June 2012 Issue

Opinion Section, Page 5

[*mabasa pay iti www.filamobserver.com, ti baro a website ti Fil-Am Observer]