EDEN, Alternatibo a Pannakataripato dagiti Nataengan

[Nabulod ti ladawan a naaramat]

EDEN, Alternatibo a Pannakataripato dagiti Nataengan
[Itedko kenka, ket manipud kenka awatek. Agdanggayta nga agmula iti bukel]


ADU dagiti natibo a kultura a pammati a ti puso ket isu ti rangtay iti nagbaetan ti Ama a Nailangitan ken Ina a Daga. Ket kadaytoy a tradision, adda met awaganda iti uppat a siled ti puso- ti paggapuan wenno mangsuporta ti emosional ken espiritual a salun-at. Naawagan dagitoy kas napno [full], nakalukat [open], nadalus [clear] ken napigsa [strong]. Marikna unay nga importante dagitoy a tradision tapno makita iti inaldaw no husto ti kondision dagiti uppat a siled ti puso. Saludsoden iti bagi: "Napno kadi ti pusok, nakalukat kadi ti pusok, nadalus kadi ti pusok ken napigsa kadi ti pusok?"

Idiaya kadatayo ti biag ti nagkaadu a direksion ti ayat, nagkaadu a gundaway tapno mapapintas, mapadakkel ken maawatan a naimbag daytoy kadawyan a marikrikna iti inaldaw. Ayat iti pamilia, iti sidong dagiti gagayyem ken asideg kadatayo. Maluktan ti pannakaawattayo kadagiti bambanag a sumangbay iti biagtayo ta isuda ti mata a manglukat kadagiti baro a posibilidad. Awan ti imposible iti ayat ta daytoy ti kaipapanan ti biag.

Ket iti ngay biang dagiti nataengan? Adda kadi pay marikna wenno maipariknatayo nga ayat kadakuada no addan dagitoy iti ngarab ni patay? No iladawan iti panunot wenno isip ti panaglugar ti nataengan iti maysa a pasilidad ti pagtaraknan, nakapimpimanda. Gapu't kinaimportante ti trabaho tapno agbiag ti tao, kasda ul-ulila a demmang a panawan wenno pinanawan ti pamilia, gagayyem ken am-ammo. Maiserrek wenno maibati iti maysa a pasilidad ket santo la manen makita wenno mapasiar ida no masapar wenno adda oras kadakuada. No maminsan, saanen.

Arigna a kasda la ubbing a mangur-uray kadagiti kaay-ayamda iti minalem. Ket no mapasungadandan dagiti kaay-ayamda, agkulibagtong ti pusoda- gapu't ragsak. Gumanaygay ti bagi ken mapno ti panunot iti namnama, a daytoy a namnama ti mangitunda kadakuada a pasetda pay la iti komunidad a paggargrawanda.

Iti daytoy a lubong a pagyananda, kasda la balud- a sa da laeng masirayan ti lawag ti init no mairuarda kadagiti kuarto a pagturoganda. Kasla pilid ti ligay ti kayarigan ti inaldaw a panagbiagda, agsublisubli ken maulit-ulit dagiti pasamak. Maluto ken maisagana ti taraon nga ipaunegda. Maisubo ti kanen wenno inumen. No saan, madigus ken madalusan ti rugitda. Ngem iti daytoy a paggarawan ken pagnaedan dagiti nataengan iti naunday a panawen [long-term], saan kadi nga adda met karbenganda nga agragsak ken makipagrambak iti ruar ti lubong a pagpuspusiposanda? Wenno nawaya kadi ti panunotda a mangipeksa nga aggaraw ti bagi nga awan ti mangibilin ti aramidenda? Awan kadi ti karbenganda a mangawat iti pannuporta a rumbeng nga awaten tapno mabalin nga aramiden ti kalikagumda uray no ania a siklo ti biag ti nabatbati pay nga adda kadakuada?

Ti mangipan wenno mangibati ti maysa nga ay-ayaten iti maysa a pagtaraknan ket naannad a panagdesision ti pamilia saan a gapu't kinapateg ti trabaho, wenno awan panawentayo a mangtaripato kadakuada, wenno ditayo kayat nga udiren ida gapu ta saandan nga ammo ti ar-aramidenda, wenno agkabawdan, wenno karusok ti rugitda-- ngem dakkel ketdi a karit kadatayo no kasano a mapespes ti asi, anus, ken pannakaawat ti agdama a sasaadenda.

Kadagiti dadduma [nangruna kadatayo a Filipino], an-anusanda piman a taripatoen wenno udiren tay kameng ti pamilia. No saan, yawidda iti Filipinas ta sadiay a maited wenno maiserbi ti umno a pannakataripato ti salun-at. Agsikapda a kunada, ta paggaammoda, makainutda iti gastosenda. Ngem ana man ti nalawag a pagsaadan ti estado dagitoy a nataengan, awanto ti pagkunaan a diperensia ta iti dayta nga edadda, adda latta dagiti pagkunaan a pakarigatan ken kasapulanda-- nangruna ti naespirituan a panagbiag.

Adda nasapasap a pakarigatan [plague] ti espiritu ti tao, saan a ti bagi. Ket dagiti nataengan ti ad-adda a maapektaran wenno dalapusen daytoy a pakarigatan. Dagitoy ti: [1] kinaliday gapu't kinaagmaymaysa wenno pannakayadayo iti sabali, [2] awanan kabaelan a tulongan ti bagi wenno di makagaraw no awan tumulong, ken [3] agdudukot wenno agpulkok.

Ania ti kayatna a sawen?
-Dagiti tallo a nadakamat a pakarigatan ti mangtutuok kadakuada no magtengan dayta nga edad. Ngarud, saan la a dagiti mangud-udir kadagiti nataengan [caregivers wenno care partners a kunada] ti naikkan iti akem/responsibilidad a mangtaripato no di ket uray pay ti intero a komunidad tapno dagitoy nataengan agbiagda met a normal a kas kadatayo. Mariknada met ti ragsak a kas iti marikriknatayo- 'human habitat' a kunada. Nasken met ti agnanayon a pannakaiyasideg kadakuada dagiti mula, ayup ken ub-ubbing a kas paset ti pakaliwliwaanda. Daytoy ti mamagkoneksion ti napimpintas pay a relasion kadagiti nataengan ken dagiti makaliwliwa kadakuada-- isut' rangtay tapno maipateg ti biag.

Ti kaadda iti managayat a kadua wenno loving companionship [no daytoy man ket kameng ti pamilia, gayyem, am-ammo wenno manipud iti komunidad]- ta nabileg daytoy a mangkontra ti kinaliday. Saan la a dayta ta naikkan met iti opurtunidad ken gundaway dagitoy a nataengan a mangted ken mangawat ti pannakataripato-- dayta ti anekdota ti kinaawan a kabaelanna a mangtulong iti bukod a bagi.

Sabali laeng ti kaadda ti inspirasion tapno maibulos a siwawaya ti nakem iti inaldaw a panagbiagda ta posible daytoy a makapataud wenno mangpartuat iti napintas nga aglawlaw nga awan ti makatubeng-- daytoy ti mangkotra ti panagdudukot ken panagpulpulkok. Maperdi ti espiritu ti tao iti awan bugasna nga aktibidad. Ngarud, naikkan ti tao iti opurtunidad a mangaramid kadagiti banag nga importante kadatayo ta dayta ti bugas ken anagna iti salun-at ti tao.

Kaaduan kadagiti pagtaraknan nga ad-adda a medikal a wagas ti maaramat a mangagas kadagitoy a problema. Ngem saanen. Addan baro ken mas epektibo a wagas: "Saan koma a dagiti agas ti mangadipen kenka bayat ti pannakataming ti salun-atmo, ken saan nga agbalin nga isu ti apom [ti medisina] iti amin a banag."

Agtululoy ti pannakataripato ket awan koma ti bangen. Saan ngarud nga iyadayo ti umno a pannakataming manipud iti biag ti tao iti sabali ta dayta ti pangontra kadagiti nasapasap a pakarigatan dagiti nataengan.

No Apay a Nabangon ti EDEN Alternative
-Ti EDEN Alternative ket internasional a "not-for-profit" nga organisasion nga aramid kadagiti dadakkel a bambanag a mabalin a mangbalbaliw ken pagsiddaawan ti lubong. Ket segun iti pammati ti EDEN, saan nga agbalin a tubeng ti kinalakay wenno kinabaket ngem agtultuloy daytoy a pangal ti panagdur-as ken idadakkel imbes nga agbalin a tulnek ti ikakapsut ti bagi.

Ti pilosopia ti EDEN ket maibasar iti pammati a tunggal tao wenno indibidual nga addaan ag-agalen/rangkap a pisikal wenno mental ti mabalin a maaddaan iti nasayaat ken/wenno naimbag a kalidad ti panagbiag ken agtultuloy a dumakkel/mapalawa ken agsursuro ti pannuporta ti biag nga adda iti aglawlaw.

Agtultuloy met ti panagsukisok ti EDEN kadagiti alternatibo a pamuspusan tapno ad-adda pay a mapapintas ti pannakataming ken pannakataripato ti salun-at dagiti nataengan babaen iti proseso ti panangbalbaliw ken/wenno transformasion ti komunidad no sadino a sadiayda [dagiti nataengan] nga agtaeng ken agtrabaho. Ti sirmata/bision ti EDEN ket ikkaten ti kinaliday, kinaawanan kabaelan a tulongan ti bagi, ken panagdudukot wenno panagpulkok.

Simple ti konsepto ti EDEN. Mangisuro dagiti agarup 50 EDEN Educators, 60 mentors ken nasurok 15,000 associates kadagiti baro a masanay nga agngayangay nga agbalin a miembro iti lugar a pagin-indegan dagiti nataengan. Maisuro ken maipasagepsep kadagiti baro a miembro nga agtartrabaho kadagitoy a pasilidad ti kinaimportante ti biag a saan ket nga agpaadipen lattan iti medikal a solusion iti pakarigatan dagitoy a nataengan.

Ipakita ti EDEN Alternative no kasano ti kinaimportante ti kaadda ti kadua ken/wenno kadkadua, wenno ti opurtunidad/gundaway tapno maipaay ti nabugbugas a pannaripato kadagiti sabsabali a nabiag ken ti agtultuloy a panangparegta/panangbiag ti napimpinats pay a buya ti aglawlaw-- a no sadino a masansan ken mapaay dagiti pildora a mangagas ti tao iti inna ag-agalen. Inadaptar ti EDEN ti wagas a kanayon a makita iti inaldaw kas iti kaadda dagiti mula, ayup ken panangbisita dagiti ub-ubbing dagiti nataengan.

Pannakabalbaliw ti kultura dagiti long-term care organizations ti nalawag nga ipaawat ti EDEN Alternative. Kayat nga iyadayo no di pay ket pukawen ti EDEN ti tallo a karakterismo ti agdama a kultura ti maysa nga institusion isuda dagitoy: pessimism [situation nga awan namnama], cyanicism [sininismo/di panamati] ken stinginess [kinakirmet/kinakuripot]; ken tapno nawaya a maaramid ti panagdesision nga awan makatubeng iti agbalin a desision; ken maisentro a mismo dagitoy a desision iti pagkasapulan dagiti nataengan-- nga isu ti gagem ti EDEN. Ket babaen ti edenismo, daytoy ti mangtulong a mangsuporta iti nabugbugas a kaipapanan ti biag.

Ipakita ti panagadal a nabileg a rimienta [wenno aparato a masapul tapno maisayangkat ti aramid] ti pannakaiyimplimentar ti EDEN Alternative a mangpadur-as iti kalidad ti biag ken kuantidad ti pannaripato kadagiti agindeg iti nursing homes. Ngarud, iyeg ti EDEN dagiti prinsipyo ken kasanayan nga aramid tapno ti proseso ti panagbalbaliw kadagiti long-term care ket sakupenna pay ti dakdakkel ken nalawlawa a komunidad para kadagiti nataengan ken dagiti care partners nga agbibiag iti ruar ti institusion-- a maawagan daytoy iti EDEN at Home, a no sadino, maisentro ti kasapulan ti espiritu saan ket nga iti bagi ti tao.

Binangon ni Dr. William Thomas, maysa a Harvard-educated phycisian ken board-certified geriatrician, ti EDEN idi 1994. Ti EDEN Alternative ti nangsanay iti agarup 23,000 Eden Associates ken addaanen iti 200 registered homes iti Estados Unidos, Canada, Europe ken Australia. Saan la a dayta, mannarimaan ti pannakasanay dagiti boluntario nga associates iti Eastern ken Western Canada, Australia, New Zealand, Japan, Denmark, Switzerland ken Inglatera. Ti International Eden Alternative Regional Coordinator ti mangidanon ti Eden Alternative Philosophy ken Principles iti amin a suli ti lubong.

Di Nakapappapati, Ngem Pudno
Rudy Ram. Rumbaoa

Fil-Am Observer, February 2013 Issue

Opinion Section, Page 5