Pannanglagip kadagiti malagip iti bulan ti Oktubre: Fil-Am History Month

[Nabulod ti ladawan a naaramat]

IDI 2008, impasa ti Hawaii State Legislature ti HB 3343 HD1, a mangdesignar wenno mangitudo ti bulan ti Oktubre a kas Filipino-American History Month. Nakapasa iti House of Representatives ken iti Senado ti singasing a paglintegan ket pinirmaan ti Gobernador tapno mamagbalin a naan-anay a linteg idi Abril 15, 2008. Ti nasao a linteg ket inyam-ammo ni Representative Joey Manahan [D29-Sand Island, Kalihi Kai, Kapalama] ken miembro ti Filipino Caucus. Ti Fil-Am History Month ket maramrambakanen iti Estados Unidos manipud pay idi 1988. Nupay kasta, ti Hawaii State Legislature ti immuna a governing body a nangbigbig ti bulan ti Oktubre a kas Fil-Am History Month.


Naramenan ti agdama a henerasion dagiti Filipino-Americans ti Hawaii iti nangato nga arapaap a nangsagrap ti benepisio a gapuanan dagiti nagtaudan a kaputotan wenno nagannak a nagkapkapudotan a nagtrabaho kadagiti plantasion ti kaunasan ken kapinyaan idi un-una. Ngem no saan a gapu kadagitoy maawagan iti "Sakadas" a nanglukat iti ruangan ti naranraniag a masakbayan kadagiti simmaruno a kaputotanda, asino ni Filipino iti Hawaii ita?

Iti panagtultuloy a panagsangpet dagiti ub-ubbing a henerasion, dagitoy ti mangbalbaliw ti ethnoculture ti America. Iti ingangato ti bilang ken ilalawa ti socio-economic ken opurtunidad ti edukasion ti mangted iti panagtalek ken kababalin a mangitandudo ti birtud ti namnama wenno napintas a pannirigan ti biag iti laksid dagiti karit ken pannubok kadagitoy baro a kameng ti sosiedad ti America. Saanen nga ibain ti kultura a nagappuan.


Pudno, nasagrap no di pay ket inawat dagiti ub-ubbing a henerasion a Fil-Ams ti nangatngato a klase ti edukasion, ad-adu a trabaho a pagserkan, ti kaadu nga ammoda no maipapan iti kompleksidad ti politika, panagtalek iti bukod a kinatao ken kabaelan, ken adda kadakuada ti tulbek a manglukat ken mangyuswat kadagiti kabaroanan nga idea a mayataday iti agdama a panawen. Kayatna a sawen, adun ti nagluposan no maikumpera iti nagsaadan dagidi nagkauna a Filipinos iti Hawaii, nasuroken a sangagasut a tawen ti napalabas. Ket agtultuloyto latta nga agsangpet dagiti ub-ubbing a henerasion tapno sapulenda ti naranraniag a masakbayanda kadagiti pilida a pagilian a papanan, ngem ti Estados Unidos ti primaria a destino ti kaaduan- ti maawagan iti "land of the freedom."

Dagiti kaduogan a paradigmo ti nangted iti dalan kadagiti kabaroanan a konsepto kas iti diversity wenno kinaadu/kinasabsabali, nagkaadu a klase ti kultura, padapada nga opurtunidad, panangawat iti aksion nga umiso, pannakairaman wenno inclusion ken kinapudno ti politika iti nagbalinen nga aginaldaw a lengguahe iti America ken ti pannakirelasion iti sosiedad.


Dagiti Filipino ti kaalistuan ken kadakkelan ti bilang nga ethnic minority iti Hawaii gapu ti agtultuloy a panagadu dagiti agsangpet manipud iti Filipinas. Adda pattapatta nga 3,500 wenno nasursurok pay a bilang dagiti imigrante, kaaduan kadakuada ti ub-ubbing ken agtutubo ti sumangpet iti tunggal tawen
Adda maipagarup nga 85 a porsiento dagiti Ilocano a mangbukel ti komunidad dagiti Filipino- ket ti natibo a pagsasao ti kangrunaan nga aramatenda, ti Ilokano. Adda met sumagmamano a bilang dagiti Bisayano [manipud iti Central Region], ken Tagalog. Ket agsao dagitoy iti bisaya ken tagalog. Sabali laeng dagiti taga-Pangasinan, La Union, Tarlac ken dadduma pay a kabangibang a probinsia nga adda metten iti Hawaii. No ar-arigen, kasla u-ong nga agtubo ken agadu ti puli ni Filipino.


Iti itutupuar ti middle class, adu met latta ti agtartrabaho iti working class. Iti panagadu ti management, propesional ken kaarngi a pagtrabahuan, adda maipagarup nga apagkalima dagiti agtutubo-nataengan ti nairakurak a naduktalan a maibilang iti daytoy a kategoria. Karaman ditoy a propesion dagiti doctor, nurses, therapists, abogado, inhinyero ken business executives. Buklen iti 41 a porsiento, no di pay nasursurok ti grupo iti benneg ti sales and administratives, idinto a dagiti hotel workers, housekeepers, polis ken sabsabali pay a sektor ti mangbukel iti 30 a porsiento.


Kadagupan dagiti propesional iti komunidad dagiti Filipino, maibilang a dagiti mangtartaripato iti salun-at ti kaaduan kadakuada. Sabali laeng ti sektor dagiti nanarses, medical technologists, ken medical aides wenno caregivers. Nairakurak nga adda maipagarup 95 a porsiento a Filipino ti kaaduan a home care owners wenno operators.


Adda met nasurok maysa a porsiento a Filipino teaching faculty iti University of Hawaii, Manoa. Immadu met ti bilang dagiti estudiante a Filipinos a nagparehistro/nagpalista nga agbasa iti nasao nga unibersidad. Ibagian ti dakdakkel a populasion dagiti Filipino iti benneg ti arte ken entertainment industry kas iti jazz, Hawaiian music, hula, hip-hop ken panagsala

Iti pannakamodernisasion ti Hawaii, napataud dagiti lider iti umuna a henerasion ti Filipino-Americans. Naggapu dagitoy iti immuna nga edukado a nagannak a Filipinos nga immay iti Hawaii. Nairamanda iti makunkuna a "1954 Democratic Revolution in Hawaii."


Nabotosan ni Peter Aduja, umuna a Filipino lider a nangibagi iti Lehislatura ti daan a teritorio ti Hawaii. Maysa nga abogado ni Aduja a simmangpet iti Hawaii manipud iti probinsia ti Ilocos Sur. Naulit ti pannakailayon ken pannakaipatugawna iti Kongreso kalpasan a nagbalin ti Hawaii nga estado ti America idi 1959.


Maysa pay nga abogado, ni Ben Menor, a simmangpet met iti Hawaii idi kabankannuaganna manipud iti probinsia ti Ilocos Norte, ti umuna a Filipino a nakagun-od iti pammigbig babaen iti pannakadutokna iti Justice of the Hawaii Supreme Court. Ni met laeng Menor ti immuna a Filipino a nabotosan iti State Senator manipud iti grupo dagiti umuna a henerasion ti Filipino.

Idi tawen 1994, nabotosan ni Benjamin Cayetano a kas Gobernador iti estado ti Hawaii. Isu ti kaunaan kadagiti ethnic group a nabotosan a gobernador idi panawenna. Ken isu ti maikadua nga Asian-American a nabotosan a gobernador iti estado ti America.

Idi 1998, nailayon manen a kas gobernador. Nagretiro iti serbisio kalpasan ti 28 a tawen a panagpapaayna a kas gobernador, Lt. Governor, state legislature ken housing commissioner. Ni Cayetano ket anak ti marigrigat a pamilia a taga-Pangasinan. Nupay adu dagiti karit ken pannubok a naglasatan ti biagna, naileppasna ti kurso a kina-abogasia iti Loyola University ken Bachelor of Arts iti UCLA.

Maysa kadagiti makapainteres a panunoten wenno lagipen mainaig iti political career ni Cayatano ket iti saanna a panangaramat ti kina-Filipino na idi nagkandidato. Malagip nga idi damona ti nangabak, nagpaidasig daytoy iti maysa a distrito ti Hawaii a kaaduan nga agnaed ditoy ket Japanese-Americans. Daytoy ti nangpaneknek a saan a makasupusop ti tulong ti maymaysa a kultural a grupo iti kondision ken no seknan iti panagkandidato. Kasapulan ketdi ti tulong ti dakdakkel pay a politikal ken kultural a grupo. Agpayso, makatulong ti bukod a puli, ngem importante met kas maysa a kandidato, masapul a denggen ti isingasing ken/wenno iyarungaing ti sabali a puli/kultura, networking wenno grupo dagiti kunektado a tattao ken serbisio, ken ti pannakabangon ti nalawlawa nga interethnic alliances tapno agballigi iti politika.

Iti lokal a politika ti Hawaii, naimaldit met ti nagan dagiti lider ti Filipino-Americans. Kas ken ni Eduardo Malapit, isu ti kaunaan a mayor iti county ti Estados Unidos idi nabotosan a kas Mayor ti Kauai idi 1974.

Ni Lorraine Rodero-Inouye, kaunaan a babai a Chief Executive iti county ti Estados Unidos idi nabotosan a kas mayor ti Big Island idi 1990. Nabotosan pay kas State Senator. Naggapu ti pamilia ni Rodero-Inouye iti maysa kadagiti immuna a 15 a sakada a simmangpet iti Hawaii idi 1906.

Sabali pay a maipannakkel a patanor ni Ilocano isu ni Artemio C. Baxa. Nayanak ken dimmakkel iti Barrio Teppang, Bacarra, Ilocos Norte, ken immay iti Hawaii idi 1967. Ni Baxa ti kaunaan a naturalized American a naggapu iti Filipino a puli/ramut a nadutokan a hues iti 2nd Circuit Court. Gapu iti daytoy, nairaman met a naimaldit ti naganna iti pakasaritaan dagiti Filipino iti Hawaii.

Nagserbi ni Baxa a presidente iti Maui County Bar Association, iti Per Diem Court, ken iti Department of Prosecuting Attorney. Idi tawen 1998, nairaman ti nagan ni Baxa iti listaan dagiti innem a kandidato babaen ti Judicial Selection Commission para iti nominasion ti 2nd Circuit Court Judge. Inaprobaran ti Senado ti nominasion ni Baxa. Dagiti miembro ti Maui County Bar Association ken ti Hawaii State Bar Association [HSBA] ti nangted ken Baxa iti kangatoan a botos a naawat wenno nagun-od ti maysa a kandidato.

Aktibo ni Baxa iti komunidad dagiti Filipino. Naawatna ti "Gintong Pamana" Leadership/Achievement Award nga inted ti Filipino Chamber of Commerce, Maui. Sabali laeng ti "Progress Award in Law" a naawatna manipud iti United Filipino Council of Hawaii. Nagbalin a modelo iti pannakaiyimplimentar ti Maui County Immigrant Services Program ken ni Baxa met laeng ti immuna nga empleado a naawat iti daytoy a programa iti babaen ti administration ni dati a Mayor Cravalho.


Kuna ni Baxa a dua ti nagbalin nga importante iti biagna no apay a natun-oyan ti balligina iti agdama. Umuna, ni tatangna, a nangted kenkuana iti amin a masapul ken pinansial a pannuporta idi nagbasa daytoy idi adda pay la idiay Filipinas; ken ti kaingungotna a nangipaay kenkuana iti moral a suporta idi nagsubli daytoy a nagbasa idi adda iti Hawaii.

Ken saanto met a malipatan dagiti dadduma a Fil-Ams a nagserbi iti konseho ken dadduma pay a posision iti gobierno- naimaldit metten dagiti nagnaganda iti pakasaritaan ni Filipino iti Hawaii. Kasta met a karamanda a nangparimat pay ti imahe ni Filipino kadagiti sabsabali a puli wenno kultural a grupo a kapulpulapolda iti inaldaw a panagbiagda iti Hawaii.

Kas met la kadagiti kaaduan a historiador, insurat dagiti American social scientists a ti komunidad ti etniko, wenno mainaig iti maysa a grupo a kultural iti maysa a dakdakkel pay a politikal ken kultural a grupo ken ethnicity ket saan laeng a makuna a sibubukel wenno interemente a parte wenno paset ti maysa a naisangsangayan nga aspeto wenno karakteristiko a banag a nasurat iti sosial a sistema ti America ken ti pakasaritaanna.

Ket kas met la iti kaaduan a kultura ti komunidad iti Estados Unidos, saan laeng a maymaysa ti makuna a komunidad dagiti Filipino. Agdepende ketdi iti kaadu, pangal ti panagdur-as iti sosio-kultura, langa, wenno karakterismo ti sosial/institusion ti gimong kas iti impormal ken pormal, pannakirelasion iti pang-ekonomia a politika ti lokal, siudad, ken estado.

Ket wen, saantay' koma a lipatan a nasukog ken natagibi ti panagdur-as ti komunidad dagiti Filipino iti Hawaii gaput' pannakasapulda idi iti trabahador a nagtrabaho kadagiti plantasion ti kapinyaan ken kaunasan...nga isut' nanglukat iti naranraniag a masakbayantayo ita. Wen, isudat' pudpudno a pakasaritaan ni Filipino iti Hawaii.



KET NAIRAMANDA ITI PAKASARITAAN TI HAWAII
Rudy Ram. Rumbaoa
Di Nakapappapati, Ngem Pudno
Fil-Am Observer Article/October
wwwfilamobserverarticles.blogspot.com