Ania Daytoy Domestic Violence, kunam Kaili?

[Nabulod ti ladawan a naaramat]

ANIA kadi ti maitulongko? Daytoy a saludsod ket maysa a karit kadatayo seknan ti panagadu ti kaso ti panagabuso iti uneg ti pagtaengan. Awaganda iti "Domestic Violence"--a pasaray agresulta iti pannakatay ti biktima.

No maminsan, saantayo nga ammo ti aramidentayo no maysa a kabsat a babai, gayyem a babai wenno asideg iti pamilia ti makasapul ti tulong.
Gapuna a masarakantayonto laengen ti bagitayo a masmasdaaw no ania ti rumbeng nga aramiden gapu iti panangabuso ti asawa wenno boyfriend-na.

Ngem ammotayo a kasapulanda ti takiag, emosional a pannuporta, numero ti balay wenno ahensia ti gobierno a mabalinna a kamangan, pannakaplano ti kinatalged nga aglawlawna, suporta ken uray pay ti pannakaited ti pammalakad kadakuada gapu iti kinaranggas wenno kinadangkok a nagpasaranda. 

No saan, adda met dagiti manangngaasi ti panagpuspusona ket alaenda ti biktima kadagiti pagtaenganda, wenno alaenda pati annak ti biktima ket maipanda iti natalged a lugar. Ngem saan a kas karina nga aramiden dayta. Kasano?

Malagip nga iti umuna nga innem a bulan ti tawen 2008, napukaw ti Hawaii ti uppat a babbai iti ima dagiti nadangkok nga assawada. Brutal ken naigagara ti pannakapapatay dagitoy a babbai babaen kadagiti lallaki nga iti naminsan- indatonda ti ayatda, impateg, nagkari a raemen ken respetarenda dagitoy a babbai iti inaldaw a panagbiagda. Ngem adu a saludsod ti nagay-ayam iti panunottayo kalpasan ti krimen: "Apay a saantayo a nakita wenno nagparikna man laeng a dumteng ti kastoy a mapasamak? Saantayo nga ipagarup a maaramid ti kastoy a kinaranggas wenno kinadangkok." Ket agpayso, satayto laeng agbalaw no napasamaken wenno nalpasen.

Rumbeng a maawatantayo no kasano a malasatan ti biktima ti inaldaw a panagbiagna gapu iti pannakaabusona, ta daytoy ti umuna nga agpang tapno mainaw ken mabigbig ti akemtayo a mangpasardeng ti domestic violence.

Masansan nga adda panagamak ken panagbuteng dagiti babbai a naabuso ket mabalin nga agresulta iti bayolente wenno ti makunkuna nga "abusive outburst" manipud kadagiti kaparehada. Inaldaw a madanagan dagiti babbai a naabuso seknan iti pisikal ken emosional a kinatalged dagiti annakda. Dagiti ubbing a makakita iti maysa a kinabayolente ket mabalin, no di pay ket masansan a tuladenda ti makitada [imitate abusive's behavior]. Nakapsut nga agpadpada dagiti babbai ken annak iti pagtaengan a nakapasamakan ti pannakaabuso gapu iti adu a kita ti problema, karaman ditoyen ti pisikal, emosional, medikal a sakit ken uray pay ti salun-at iti panunot.

Kadagiti napalpalabas, nagisayangkat iti protesta tapno mapasardeng ti domestic violence, wenno iti sabali pay nga awagna nga "Intimate Partner Violence" [IPV] dagiti nadumaduma a grupo wenno gunglo iti Hawaii. Ngem makaanay ngata dagitoy a tignay a mamaggibus iti daytoy a problema?

Agresponde koma ti komunidad a saan laeng a dagiti pribado wenno pampubliko nga organisasion ti seknan wenno dalapusen daytoy a problema. Uray pay dagiti ub-ubbing ken pampamilia ti makikammayet ken makikaysa tapno mapardeng no di pay ket mangpugipog ti IPV. Nasken ti pannakipaset iti daytoy a responsibilidad gapu ta kas maysa a komunidad, kayattayo man wenno saan, agbibiagtayo iti likmut ken denna dagiti tattao a nakaaramidanen ti domestic violence. Saantayo a kasapulan nga agsaksi wenno maimatangan ken maeksperiensa daytoy a kinadangkok wenno kinaranggas a bunga ti domestic violence iti pagtaengantayo. Ngem ketdi, maapektarantayo iti adu a wagas. Paset iti komunidad ti amin a lallaki, babbai wenno annak a nakaekspiriensan ken saan pay a nakaaramidan ti domestic violence. Ket kayattayo man wenno saan, responsibilidadtayo a gibusan daytoy a kinaranggas.

Inlawlawag ti National Center for Injury Prevention and Control [NCIPC], a maysa met laeng a panagabuso daytoy [IPV] a tumaud iti nagbaetan ti dua a nasinged a tattao- no daytoy ket agasawa, agayan-ayat wenno naginnayat ket mabalin a mangrugi iti simple nga akto ti kinabayolente agingga ti pannakadangran wenno no di pay ket agresulta iti pannakatay ti maabuso. Masansan met a mangrugi ti IPV iti emosional a pannakaabuso ti biktima. Kalpasanna, mabalin nga agabanse iti pisikal wenno seksual a pannakaabuso.

Adda uppat a klase ti IPV. [1] Pisikal a panagabuso- no ti tao ket saktan wenno gamdenna a saktan ti partner-na babaen ti panangtungpa, panangkugtar, puoran wenno sabsabali pay a klase ti pisikal a kinabayolente; [2] Seksual a panagabuso- mapasamak daytoy babaen ti panangpuersa iti partner a makinaig idinto a dina kayat; [3] Pammutbuteng [pisikal wenno seksual]- karaman ditoy ti panagaramat kadagiti balikas, senial, armas/igam wenno iti sabali pay a klase ti komunikasion nga adda intensionna a makapasakit, ken; [4] Emosional a panagabuso- a ditoy ket butbutngen ti partner ti ipatpateg, kapareha wenno kabbalayna. Kas koma no maiparit ti panagawag iti nagan, mapabasol nga agtatakaw, adda intimidasion, wenno panangipawil iti panagaramat kadagiti balikas wenno pannakakita ti pamilia wenno gagayyemna. Kadagiti dadduma a klase ti IPV, mabalin a gulpe a mapasamak nga agresulta iti insigida a pannakapapatay ti maabuso.

Apay a problema iti publiko ti IPV? Kaaduan kadagiti biktima ti IPV ti saan nga agisuplong iti polis, gagayyem, wenno iti mismo a pamilia. Patien ti biktima a saan a mamati ken awan nasayaat a maitulong dagiti pannakabagi ti linteg kadakuada. Tumaud ti IPV iti amin a puli ken kultura ngem agtalinaed daytoy a kinaranggas iti uneg ti pamilia a problema ti pamilia.

Kasano nga apektaran ti IPV ti salun-at? Adu a wagas ti pannakaapektar ti salun-at. No napapaut ti panagabuso, naserserioso ti agbalin nga epektona iti biktima. Agsagaba dagiti biktima iti pannakasugat [pisikal]. Dagiti dadduma, agparang ti bassit a dunor, scratches, bruises ken welts. Maibilang a kaseriosuan ti permanente nga awan mabalinan ti biktima [wenno permanent disability]. Karaman ditoy ti pannakatukkol dagiti tultulang, internal bleeding wenno head trauma.

Saan amin a pannakadangran ket agtennag a pisikal. Mabalin met a makaigapu iti emosional a pannakapasakit ti IVP. Dagiti biktima ket addaan iti nababa a self-esteem. Kas koma: adda tiempo a narigatda a talken ti maysa a tao wenno ti karelasionda. No saan, adda pungtot ken stress a marikna ti biktima a mabalin nga agresulta iti eating disorder wenno dipresion. Gamden pay dagiti dadduma iti mangkettel ti biagda. Adda pakainaigan ti IVP iti panangperdi ti salun-at kasta met iti pagimbagan ti biktima. Kaaduan kadagiti biktima ti agsigarilio/agtabako, aginum ti arak, agaramat iti droga ken makitulag iti narisgo a seksual nga aktibidad.

Sino dagiti mabalin a mairisgo iti IPV? Adda sumagmamano a rason a mabalin a mangdegdeg ti pannakairisgo a pakasaktan ti partner wenno kabbalay. Nupay kasta, iti kaadda daytoy a risgo saanna kayat a sawen a tumpuar wenno tumaud ti IPV. Adda rason a mapasaktan dagiti kapareha gapu ti panagaramat iti maipawil a droga wenno nalabes a panaginum ti arak, makita wenno agbalin a biktima ti kinabayolente iti ubing ken kasta met iti kaawan a pagsapulan/pagtrabahuan- a puon ti mangnayon iti pannakariribuk ti rikna.

Ania ti aramiden? Simple, ti gagem ket malapdan wenno mapasardeng ti IPV sakbay a mangrugi. Mabalin a makatulong pay ti wagas a mangital-o ti nasalun-at a relasion- a daytoy ket maysa nga importante a pamuspusan. Isuro dagiti ubbing ken agtutubo iti nasalun-at ken positibo a pannakirelasion- pagsiriban. Masapul nga agbinnulig nga agtinnulong ti lalaki ken babai nga agtrabaho kadagiti agtutubo para iti pananglapped ti IPV. Makatulong met dagiti agtutubo a mangbaliw ti social norms, agbalin a pagulidanan, mentor iti agtutubo ken dadduma pay tapno agsardeng daytoy a kinabayolente.

Kasano a makatulongtayo? Laglagipen, ti domestic violence ket saan a gura wenno pungtot. Maekspiriensatayo amin ti agpungtot a kas paset ti emosion. Mabalintayo ti agpungtot iti ania man nga oras, ngem kaaduan kadatayo ti mangtengngel wenno mangipeksa ti emosion[na] iti saan a kinaranggas a wagas. No ti kinabayolente koma ti sungbat iti pungtot, makita [koma] ngaruden ti kinabayolente iti amin a lugar. Igagara a saktan ti agabusado ti biktima babaen ti panagusarna iti kinabayolente a wagas tapno makita ken marikna ti bileg ken panangtengngelna ti maabuso.

Laglagipen a saan nga alkohol ken droga ti puon wenno pakaigapuan ti domestic violence. Ti panagusar iti droga wenno alkohol ket degdeganna laeng ti itataud ken panagbettak iti ikakaro a bayolente, ngem saan a daytoy ti puon wenno pakaigapuananna. Maigagara ketdi nga aramid ti domestic violence tapno magun-od ti agabusado ti kayatna iti biktima. Ti intension a mangtengngel iti biktima ket adda sadiayen sakbay ti impluensia ti alkohol ken droga.

Tumulong- dayta ti kasamayan ken kasayaatan a maaramid ti asino man kadagiti nagbalin a biktima iti pannakaabuso. Naimpapusoan ken awan kasukatna a kondision a tulong ti ipaay. Saan koma a babalawen ti biktima gapu iti pannakaabusona. Ad-adda laeng a madegdegan ti pannakaderder ti emosion ken panunot ti biktima. Ketdi, itden ti nasken a kasapulanna babaen iti panagdedision ken panangpilina para ti pagsayaatanna.

Ken, makatulong ti maymaysa a timek-  ti komunidad.



Di Nakapappapati, Ngem Pudno
Rudy Ram. Rumbaoa
Fil-Am Observer September 2012 Issue