Agpayso ngata nga Isu ti Pudno a Nakadiskobre iti Filipinas?

Agpayso ngata nga Isu ti Pudno a Nakadiskobre iti Filipinas?

[Nabulod laeng ti ladawan a naaramat]

SEGUN iti Official Philippine Tourism Website a Wow Philippines, ti isla ti Limasawa ti makuna a "lugar a nakarambakan ti umuna a misa dagiti kristiano dagiti pagilian iti deppaarna ti daya kalpasan ti pannakadiskobre ni Ferdinand Magellan ti Filipinas idi 1521." Ngem adda met panagduadua no pudno a naangay ti immuna a misa iti Limasawa wenno Masawa, ken saan met a mailibak a pagduaduaan a saan a ni Magellan ti nakadiskobre iti Filipinas.

Kas iti panangisurat ni Teodoro Agoncillo, "A Reinterpretation of Our History Under Spain" [Sunday Times Magazine, 21 September 1958]: nga "Adda dagiti husto a panangipapan wenno errado a panangammo" ti wagas a panangtratar iti pakasaritaan [ti Filipinas] a rumbeng koma nga irakurak ken makoreher para ti husto pay a pannakaammo dagiti estudiante ken dagiti agbasbasa. Maysa kadagitoy isu ti pammati a ni Magellan ti nakadiskobre iti Filipinas. Namuanganay daytoy a pammati manipud iti Spaniard chronicles a gagem ti nasao  a panangirakurak ket tapno maiwaras ti kinatan-ok ti pagilian nga Espania.

Natural laeng daytoy ket saan nga ibilang a pangontra iti Espania. Ti kinaagpaysuananna, nabaknang ken naindaklan ti Espania idi tiempo a nadanon ni Magellan ti Filipinas. Nupay kasta, nagbalin a nakakatkatawa iti pannakaibunannag no ulit-uliten dagiti Filipino ti nadaras a maitarusan a panangulbod ti kinapudno- ti pagilian[tayo] a Filipinas ket nabayagen nga addan iti relasion pangkomersio iti karruba a pagpagilian iti Asia- sangagasut a tawen sakbay a mayanak ni Magellan.

Sakbay a nadanon ni Magellan ti Filipinas, adun dagiti immuna a bimmisita ken nangsakup ti pagilian. Maysa ditoy ti kaunaan nga ebidensia iti kaadda dagiti modernon a tattao- ti homo sapiens sapiens, a nadiskobre iti tawen 1962 idi idauloan ni Dr. Robert Fox ti grupo ti National Museum a nakakalianda iti Tabon Caves ti Palawan ti nabatbati a tulang ti maipagarup agtawenen iti 22, 000 a tao. Naammuan ti grupo a ti nasao a Tabon Caves ket agtawenen iti 500, 000 ken nausar daytoy a naggigianan ti tao iti maipagarup 50, 000 a tawen.

Iti tartaraudi ti 1990, mamati dagitoy dua nga Austronesians da Jared Diamond, Professor iti Geography ti UCLA ken nangabak iti Phi Beta Kappa Award para iti siensia, ken Peter Bellwood, Professor iti Archeology ti Australian National University, a nagtaud ti puli/ramut ti pamiliada iti abagatan a paset ti Tsina basar met laeng ti indatag ken pannakapataud kadagiti lohika a rason.

Iti palawag ni Diamond, napan nagindeg ti ramut ti pamiliana iti pagilian a Taiwan, maipagarup 3, 500 Sakbay ni Cristo [B.C.]; idinto a mamati met ni Bellwood a nagwaras dagiti Austronesians iti nasapa a 6, 000 B.C.

Nangrugi a rimmuar ti panagindeg iti Taiwan dagiti Malayo-Polynesians idi 3, 000 B.C. Ti Malayo-Polynesians ti maitudo a subfamily dagiti Austronesians. Kalpasan a nakaruarda iti nasao a pagilian, ti immuna a maipagarup a nadanonda a daga ket ti amianan a paset ti Luzon. Mapattapatta nga immabot iti nasurok 2, 000 iti kaatiddog ti tawen a pannakaiwaras dagiti Malayo-Polynesians manipud abagatan ken dadduma pay a paset ti Filipinas, ken kasta met iti panangdaliasatda ti taaw iti Celebes, Borneo, Timor, Java, Sumatra, Malay Peninsula ken Vietnam. Ket iti panagturongda iti akinlaud a paset ti Indian Ocean agingga iti Madagascar; ken iti daya ti Taaw Pasipiko agingga iti New Guinea, New Zealand, Samoa, Fiji, Marquesas, Cook, Pitcairn, Easter ken Hawaii.

Iti agdama, immadun ti populasion dagitoy nga addaan pagsasao a Malayo-Polynesians kadagiti nalalawa ken patag a lugar a nangukoparanda iti maipagarup a distansia nga 11, 000 a milia manipud Madagascar agingga iti Hawaii- daytoy ket ngan-ngani kagudua iti sirkumperensia ti lubong.

Idi tawen 2002, indauloan da Bellwood ken Dr. Eusebio Dizon, Archeology Division ti National Museum of the Philippines ti maysa a grupo a nagisayangkat iti arkeolohika a panagkali iti Batanes Islands, isla a masarakan iti nagbaetan ti Taiwan ken amianan a paset ti Luzon. Pinundoan ti National Geographic daytoy agtallo a tawen nga archeological project.

Naileppas ti proyekto a mangpaneknek wenno saan iti makuna a hipotesis- wenno, maysa a posision a numan pay daytoy ket addaan iti bassit a kinapudno, nasken pay a manayonan dagiti ebidensia tapno mapaneknekan ti "Out of Taiwan" dagiti Austronesians. Iti nasao nga arkeolohika nga ebidensia a naukkonda, napaneknekan nga adda napasamak a panagallatiw iti sabali a lugar dagiti tao manipud Taiwan a nagturong iti Batanes ken Luzon a mapattapatta a nangrugi nasurok 4, 000 a tawenen ti napalabas. Ket kalpasan ti simmaruno a lima gasut a tawen iti isasanglad dagiti Malayo-Polynesians iti Batanes ken amianan a paset ti Luzon, immadu dagiti immawat kadagiti natibo nga agbibiag iti intero nga isla.

Asideg ti pagilian a Filipinas iti Malay Archipelago, a karaman ditoy dagiti isla ti Moluccas- wenno am-ammo pay a "Spice Islanads" a nakaatrakaran/nakaimpluensiaan dagiti komersiante nga Arabo a mapapati nga adda birtual kadakuada iti panangtengngel ti aramid ken/wenno ti negosio kas iti panaggatang/panaglako iti Spice Islands agingga iti 1511. Idi 9th century, nangrugi a napan dagiti komersiante a Muslim manipud Malacca, Borneo ken Sumatra iti Sulu, Mindanao.

Idi 1210 A.D., nayam-ammo ti Islam iti Sulu. Iti kaunaan a gundaway, naipasdek ti umuna a komunidad ti Muslim iti Sulu babaen iti maysa nga am-ammo unay nga arabo iti nagan a Tuan Mashaika. Ket idi 1450 A.D., simmanglad ni Shari'ful Hashem Syed Abu Bakr, maysa a Jahore-born Arab, iti Sulu manipud Malacca. Inasawana ti anak a babai ti lokal a datu ken nangbangon iti Sultanate of Sulu.

Iti nasapa a 16th century, simmanglad ni Sharif Muhammad Kabungsuan, maysa a mangaskasaba a Muslim manipud Malacca iti Malabang, am-ammo iti nagan a Lanao del Sur ita ket inyam-ammona ti Islam kadagiti natibo a nagindeg sadiay. Di nagbayag, inasawana ti maysa a lokal a prinsesa ket binangonna ti Sultanate of Maguindanao a karaman ti Cotabato kas kapital ti komersio.

Ket iti maudi a pessat ti 18th century, nasurok a 30 a sultanates ti naestablisar iti Mindanao. Dagiti sultanates ti Maguindanao ken Sulu ti kabibilgan a grupo iti nasao a rehion, ngem awan kadagitoy ti pinaiturayan/pinasakupan kadagiti Espaniol.

Karaman met dagiti Intsik a komersiante ti nagnegosio iti Spice Islands- a mapapati a nangrugi a napan iti Filipinas  idi 11th century. Nadanonda ti Butuan ken Sulu. Nupay kasta, kaaduan nga aktibidad a negosioda ket naisentro iti Luzon.

Idi 1405 bayat iti panagturay ti Ming Dynasty ti Tsina, inkalintegan ni Emperador Yung Lo a kukua ti Tsina ti isla ti Luzon ket sinakupna babaen ti panagturayna. Inawaganna ngarud dagiti Tsino ti isla a "Lusong" manipud iti Chinese characters- Lui Sung. Ti Lingayen, Pangasinan ti kadaklan a lugar a nagadduan dagiti Tsino. Nagbalin pay ti Lingayen a kas sentro ti pagtugawan ti kolonial ti gobierno dagiti Tsina iti Luzon.

Ngem idi natay ni Yung Lo idi 1424, saan nga interesado ti baro nga emperador, ni Hongxi, anak met laeng ni Yung Lo, ti agtultuloy a panangsakup ket nawara ti colonial government. Nupay kasta, nagtalinaed ken nadur-as dagiti komersiante a Tsino iti Lingayen nga am-ammo pay a "sangleys."

Iti kinasayaat ti panagnegosio ken panggedan iti Spice Islands, naawis nga immasideg iti isla dagiti nabibileg a nasion ti Yoropa. Idi 1511, naraut ti Malacca ket napadisi ti sultanate babaen iti panangidaulo ni Alfonso d'Albuquerque ti armada ti Portugese. Gapu iti napintas a lokasion ti Malacca, nagbalin daytoy a sentro ti aktibidad ti Spice Trade; ken no sino ti akin-tengngel ti Malacca, tengngelna ti Spice Trade.

Iti dayta a tiempo, addaan ti Malacca iti populasion a 50, 000 ken adda walopulo ket uppat a lengguahe a naaramat a pagsasao.

Makapainteres dagitoy a binatog a sinurat ni Tome Pires idi 1515. Ni Pires ti apotekario ni Prinsepe Alfonso ti Portugal ken author ti Suma Oriental [Eastern Account] - insuratna bayat ti panagbiahena a nagturong iti Malacca a kunana: "Agarup amin ket maymaysa dagiti tao ti Luzones, ken iti Malacca, awan ti namagsisina kadakuada. Nagipatakderda iti adu a balay ken pagtagilakuan. Maipannakkel dagitoy a tattao; nagagetda nga agtrabaho. Iti Minjam, iti asideg ti Malacca, maipagarup nga adda lima gasut a Luzones- sumagmamano kadakuada ket importante a tattao." Dagitoy aglimagasut a Luzoes [Luzones] ti mailibilang [kasla] nga immuna a naidukomento nga Overseas Filipino Workers [OFW].

Maysa ni Ferdinand Magellan nga opisial iti babaen ni d'Albuquerque. Bayat ti kaadda ni Magellan iti Malacca, nagtalinaed daytoy iti sumagmamano a tawen ket makuna a binusbosna a nagimbestigar iti aglawlaw ti nasao a lugar tapno makaukkon kadagiti importante a datos.

Idi napnek kadagiti naukkonna a datos, nagsubli iti pagilian a Portugal tapno kombinsirenna ti ari a maikkan iti subsidio iti inna panaglayag a mangbirok iti napimpintas a rota nga agpalaud nga agturong iti Spice Islands. Ngem saan a pinatgan ti ari ti Portugal isut' gapuna a tinurongna ti Espania tapno maala ti suporta ken makumbinsina ti ari. Nagballigi ngarud ni Magellan.

Idi 1521, naglayag ni Magellan iti rota nga agpalaud manipud Seville a nagrubbuatanna iti panangbirokna ti Spice Islands.

Idi Marso 16, 1521, iti Fiesta ni San Lazarus, nadanonna ti isla ti Filipinas. Ninagananna ti isla iti "Islas de San Lazaro" ket inkalinteganna a daytoy a pannakatuntonna ti isla ket kukua ti ari ti Espania.

Idi makasanglad ni Magellan iti Cebu, naduktalanna a mannakikappia ken sibilisado a komunidad dagiti agindeg a tattao iti Filipinas. Sinarabo ida a siraragsak dagiti Cebuanos. Naipaayanda kadagiti agkakaimas a taraon ken mainum- ken nasayaat a pannakataripato ken pannakasangaili. Gapuna a nadaras ti panagbalbaliw dagiti Cebuanos ket inawatda ti kina-Kristianismo nga indiyaya ni Magellan kadakuada. Nagsapata dagitoy iti nagan ti ari ti Espania a napudnoda kenkuana- nga awan ti maiparakupok wenno agaruyot a dara no bilang adda dida pagkikinnaawatan. Nupay kasta, nagkedked a nagsapata ni Lapu-lapu, ti dadaulo iti kabangibang nga isla ti Mactan.

Gapu ti suron ni Magellan iti panagkedked ni Lapu-lapu, rinaut ni Magellan ti isla ti Mactan. Ngem siaalibtak a sinabat ni Lapu-lapu ken dagiti mannakigubatna ni Magellan iti aplaya ti Mactan. Natay ni Magellan iti dangadang: iti kasta, naggibus dita ti arapaapna a mangtuntonn ti Spice Islands iti babaen koma ti rota nga agpalaud..

Ngem naasi ti pakasaritaan ta naited kenkuana ti kredito babaen iti "pannakadiskobrena" ... wenno ketdi maawagan iti "pannakarediskobre" ti pagilian a Filipinas.



AGPAYSO NGATA NGA ISU TI PUDNO A NAKADISKOBRE ITI FILIPINAS?
Rudy Ram. Rumbaoa
Di Nakapappapati Ngem Pudno
Fil-Am Observer Article/April
www.filamobserverarticles.blogspot.com