Apay Earth Day?

[Nabulod laeng ti ladawan a naaramat]

ITI agtultuloy a pannakaabuso ken in-inut a pannakapukaw kadagiti birhen a kabakiran ken let-ang, wenno ti alisto a pannakarunaw dagiti yelo iti Antartica, ti pannakaibukbok ti lana iti taaw, dagiti narugit nga asuk a patauden dagiti factoria ken power plants, ti pannakaigabor wenno pannakaibelleng dagiti toxic wastes materials, ti sabidong a patauden dagiti pestisidio ken dadduma pay, manamnama dumegdegdeg ti problema iti Global warming ti lubong.

Kinapudnona, ngimmaton ti average temperature iti rabaw ti angin ken taaw manipud pay idi katengngaan ti 20th century ket manamnama nga agtultuloy a ngumato pay. 

Ket gapu kadagiti di agsarday nga aktibidad ti tao kas iti panangpuor ti fossil fuel ken pannakaabuso dagiti kabakiran wenno pannakakalbo dagiti kabambantayan, agtultuloyto latta iti ingangato/panagadu iti konsentrasion ti greenhouse gases. 

Sabali laeng ti panagsipnget iti tangatang gapu iti ingangato met ti atmospheric concentrations nga aerosols nga aramid ti tao- a daytoy ti epekto iti panangbangen dagiti napupuskol nga ulep ti lawag ti init a dumanon iti daga.

Ti panagngato iti temperatura ti lubong, agresulta iti idadakkel ti danum. Manamnama a mapasaran ti Artic Region ti alisto a pannawatak-watak dagiti glaciers, ken pannakatunaw dagiti permafrost ken yelo ti taaw. Karaman a maapektaran ti masansan ken napalalo a panagbaliw ti panawen.

Idi Nobiembre 2009, nagpirma ken pinasingkedan ti agarup 187 a nasion ti maaw-awagan iti "Kyoto Protocol"- a ti gagemna ket tapno mapagtalna ti kumarkaro a konsentrasion ti greenhouse gases ken tapno malapdan ti pagbutbutngan nga "anthropogenic interference." Ket kas sungbat dagitoy a nasion iti daytoy a problema, naisingasing iti pannakabalbaliw ti klima karaman ti mitigasion tapno mapabassit ti emision/asuk, maadaptar ti agbalin nga epekto ti global warming, ken ti panangikkat dagiti geoengineers ti greenhouse gases iti tangatang a mangbangen iti iseserrek ti lawag ti init.

Ti ngay Ozone Layer? Daytoy a layer ti arigna nayaplag/naisallukob iti lubong tapno agbalin a salaknib iti ultraviolet [UV] rays ti init. Daytoy a layer ket addaan iti nangato a bilang ti konsentrasion ti ozone [03]. Sagepsepen daytoy a layer ti 97-99% nga ultraviolet light ti init- a daytoy a UV ti mapapati a mangdadael kadagiti agbibiag iti lubong no agtultuloy a dumakkel ti buttaw ti nasao a salaknib. Masarakan daytoy a layer iti babaen ti stratosphere iti mapattapatta a 13-40 a kilometro [8.1- 25 a milia] iti ngatuen ti lubong.

No mapukaw ti ozone layer, adda dua a dakes nga ibungana. Umuna,  "dumakkel/umadu ti UV," ken maikadua, "maapektaran dagiti nabiag iti lubong." Maysa ti UVB iti makagapu no apay a maaddaan ti tao iti kanser iti kudil kas iti Basal and Squamous Cell Carcinomas ken Malignant Melanoma, ken Cortical Cataracts. Mainayon iti daytoy, ti panagadu ti UV iti ruar/rabaw iti tangatang ti mangitunda iti panagdakkel ti " tropospheric ozone" nga ad-adda la ngarud a mangirisgo iti salun-at ti tao.


Ngem apay a naawagan iti Earth Day?
Naituding daytoy nga aldaw tapno mabigbig, maipamaysa ken mapabileg ti kinapateg iti aglawlaw ken ti rekursos naturales ti lubong. Ti Earth Day ket maysa kadagiti dua a mapaliiw ken agpada a tinawen a maobserba bayat iti panawen ti panagtubo [spring] iti akin-amianan a paset ti lubong, ken iti nagbaetan ti kalgaw ken nababasa a panawen [autum] iti akin-abagatan a paset ti lubong.

Tinawen a rambakan ti Nagkaykaysa a Nasiones ti Earth Day iti March equinox, nagbalin a tradision a binangon ni peace activist John McConnell idi 1969. Idi 1970, nabangon ti maikadua nga Earth Day babaen ken ni US Senator Gaylord Nelson. Iti maikadua nga Earth Day, kayat ni Nelson a maipasagepsep ken maisuro iti panangtagiben wenno panangsalaknib, panangpreserba ken panangipateg iti aglawlaw.

Iti agdama, maisaknap ti Earth Day iti sangalubongan babaen ti Earth Day Network. Idi 2009, indeklara ken innaganan ti Nagkaykaysa a Nasiones ti Abril 22 iti tunggal tawen a kas "International Mother Earth Day."

Idi Abril 22, 1970, indaluoan ni Denis Hayes ti nailian a tignay protesta kontra iti panagtarikayo kadagiti kabambantayan ken ti pannakaabuso ti rekursos naturales. Nagutigot ti rinibribu nga organisasion iti kolehio ken unibersidad ket nakipaset iti agarup 20 a milion a bilang dagiti Amerikano iti gannuat nga inrubbuat ni Hayes. Ket gapu iti nasao a tignay, naplano ti immuna a pannakarambak ti Earth Day a ti gagemna: "Maaddaan iti nasalun-at a buya ti aglawlaw."

Ni Hayes ket Harvard graduate student, nagpresidente ti student body ken aktibista ti Standford University ti McCloskey District, ken national coordinator ti maysa a grupo.

Gapu kadagitoy nadakamat nga aktibidad ti tao ken alisto a panagadu ti populasion; wenno ti in-inut a pannakasabidong ti angin, ti danum ken rugit iti daga, arigna nga awanen ti pagpusiposan ti tao iti lubong. Global warming, pannakausar ti fossil fuels para iti enerhia ken transportasion, panagusar iti pestisidio ken moderno a ramramit iti napalawa a pagtatalonan- dagitoy ti mangiduron ti alisto a pagkapuyan ti lubong iti kabaelanna a mangsuporta iti kasapulan ti tao. Agbalin a nakapimpiman dagiti agbibiag iti lubong.


Aniat' Masapul nga Aramiden?
Gapu't dumegdegdeg a problema ti lubong, agbalin ti tao nga awan gawayna ken mabalin a masaludsodtayo: "Ania't mabalin nga aramiden wenno maitulongtayo?" Simple a sungbat: "Makatulong ti tao iti pannakabalbaliw ti lubong."

Maysa a kapintasan nga aramiden isu ti panangisardeng iti panagusar kadagiti plastic materials. Iti America, maibelleng iti agarup 10.5 milion a tonelada ti plastic iti pagbasuraan iti tunggal tawen, ken adda 8% nga oil production ti tinawen a mausar ti lubong iti pannakapartuat kadagiti plastic products. Mausar ti tunggal botelia ti plastic iti sadino man a lugar manipud 100 agingga iti 1000 a tawen iti sanitary landfill, idinto a makatulong a makainut agingga iti 60% no ma-recycle dagiti plastic imbes a mausar ti enerhia iti panagaramid kadagiti nasao a produkto.

Sabali pay a wagas a makatulong isu ti panagmula iti kayo. Makatulong dagiti kayo a mangpasin-aw iti angin nga angsentayo. Saan la a dayta, dagiti kayo ti mangsalaknib iti panagreggaay ti daga manipud kadagiti bantay wenno mangbangen iti layus a patauden ti napaut a panagtudo. Ken dagitoy met la a kayo ti mangpaberde iti aglawlaw, mangisubli iti dati a langa ti kabakiran- ti rekursos naturales.

Ditay lattan iwara dagiti basura. Makipasettayo ketdi iti komunidad iti proyekto nga iyuswatda a panagdaldalus. Tumulong a makipagpidut kadagiti basura iti kalsada, iti igid ti baybay, karayan, iti parke ken sadino man a pakakitaan kadagitoy a wara. No nadalus iti aglawlaw, awan ti kontaminado, nasalsalun-at ti buya ken naprespresko ti angin.

Nakairuamanen nga ar-aramidtayo daytoy- mangkali iti abut [compost pit] a pagibellengan kadagiti basura ken rugit, tedtedda ken nabangles a taraon ken maimula iti asideg ti hardin. Napintas daytoy a wagas tapno maikabassit ti dagup dagiti basura a maibelleng iti sanitary landfill. Sa maysa pay, makapartuatka iti nabaknang a daga a pagganagan kadagiti mula.

Makatulong iti salun-at ti tao ken mangpaberde iti aglawlaw no magna wenno agbisikleta nga agturong iti eskuela, iti parke wenno iti store. Ket babaen iti daytoy a wagas, makatulongtayo a mangikabassit iti panagadu ti asuk manipud kadagiti kotse, trak, bus, tren ken eroplano.

Ken kamaudiananna, saan koma a lipatan tay 3 R's:  Reduce, Reuse ken Recycle.

Tunggal tao iti inaldaw-aldaw a panagbiagna, adda bukodna a panagdesision ken pili iti estilo ti biag- iti uneg ti pagtaengan wenno iti komunidad a  mangpasayaat iti paggargarawanna, ngem saan koma nga agpatingga dita ti kabaelanna a mangaramid kadagitoy; no mabalin, agtultuloy ken aglablabes pay. No naberde ti minuyongan, nasinsin-aw ti angin nga angsen ket maaddaan iti nasalun-at nga aglawlaw.


Paglintegan a Mangsalaknib iti Aglawlaw
Kalpasan iti immuna a pannakarambak ti Earth Day, naipasa iti Kongreso ti Estados Unidos ti Clean Air Act, Clean Water Act, Safe Drinking Water Act, ken dadduma pay a paglintegan nga adda pakainaigan iti panangsalaknib wenno pannakaproteher kadagiti kabakiran ken let-ang. Kalpasan ti tallo a tawen a pannakarambak iti Earth Day, nabangon ti maysa nga ahensia ti gobierno- ti Environmental Protection Agency [EVP].

Maimutektekan a naimbag ti tunggal binnatog a mensahe iti tunggal tawen a pannakarambak ti Earth Day. Adda kayatna nga ipaawat kadatayo. Tunggal tao, adda bukodna nga akem ken responsibilidad a mangipaay iti respeto, dayaw ken mangsalaknib iti tunggal paglugaran dagiti agbibiag iti lubong- ta ti lubong ti agnanayon a kadua ken pagtaengantayo. Salakniban ken ipategtayo ti lubong nga agpaay para kadagiti sumarsaruno a kaputotan/henerasion- para iti masakbayanda. Ta no awan ti lubong, awantay' koma met ita a kas maysa a "kita" [species] ti parsua. Ditay' koma agamak ta addatayo iti tiempo ken lugar a mangsango kadagiti sabsabali pay a banag a maipagarup nga adda idin nga agbibiag ditoy lubong sakbay iti kaaddatayo.

Agtultuloy ti panagpuligos ti lubong, ngem saantayo a kanayon a makita ti aglawlaw.

Marambakan ti "Earth Day" no Abril 22, 2016.


APAY EARTH DAY?
Rudy Ram. Rumbaoa
Di Nakapappapati Ngem Pudno
Fil-Am Observer Article/April
www.filamobserverarticles.blogspot.com